Ikone, svijeće, slavski hljeb, sarma, kolači... Gdje god pošli ili došli čujete ove riječi, a to može da znači samo jedno: sezona slava je stigla. Istražili smo da li se slava pretvorila u ono što ne bi trebalo da bude.
Krsna slava je prastari narodni običaj proslave porodičnog zaštitnika koji se prenosio sa koljena na koljeno. Ovo praznovanje karakteristično je najviše za Srbe i održano je još od paganskih vremena i mnogobožačkog vjerovanja.
Unošenjem hrišćanskih i jednobožačkih elemenata u mnogobožačka vjerovanja i običaje i spajanjem nekoliko srodnih običaja u jedan nastale su razlike u proslavljanju prehrišćanskih običaja, pa tako i slave.
"Tako je crkva taj prastari običaj prihvatila, ali ga je preobukla u svoje ruho, te je kult pretka – domaćeg zaštitnika zamijenjen je kultom sveca koji se slavi i kome se obraća i moli za zdravlje i napredak, te je slava danas prihvaćena kao praznik posvećen hrišćanskom svecu, koji figurira kao porodični zaštitnik za koga su članovi porodice vezani i u čiju čast organizuju porodičnu svečanost onako kako im mogućnosti dozvoljavaju", kaže Irena Medar Tanjga, profesoretnologije na banjalučkom Prirodno-matematičkom fakultetu.
Srpska slava na listi Uneska!
Nova vremena donose i nova nepisana pravila koja su za neke možda zbunjujuća. Dok se za osnovne životne stvari često nema dovoljno, za pripremu slavske trpeze se izdvajaju pozamašne sume novca, a neki za okupljanja rezervišu čak i restorane. Našu sagovornicu smo zamolili da nam pojasni koliko se odnos naših građana prema slavi promijenio i da li su i u kojoj mjeri svetkovine postale puko pomodarstvo.
Prema njenim riječima, slava je prvenstveno duhovni događaj, pa tek onda društveni praznik, a to je, tvrdi, vidljivo kroz gorenje slavske svijeće, kađenje, čitanje slave, lomljenje slavskog hljeba i praktikovanje drugih slavskih običaja i propisa.
"Međutim, vremenom je njen društveni aspekt postao dominantan, a ponegdje i jedini. Selo je čuvar običaja i u njemu se još uvijek proslavlja na tradicionalan način, dok u gradovima slava kao dio porodičnog identiteta često gubi svoju duhovnu vertikalu i dobija odlike prestižne proslave", ističe Tanjga.
Naša sagovornica kaže kako se slava u mnogome promijenila, dok su kodeksi ponašanja vezani za krsno ime dosta ublaženi. Ipak, proslavljanje krsne slave je sačuvano do današnjih dana, iako donekle izmijenjeno u odnosu na zapise iz prošlosti.
"Dok su nekada samo muški članovi sjedili oko stola, danas je opšteprihvaćeno i prisustvo žena. Međutim, izuzev koljiva koje se danas priprema za proslavu, nema razlike u slavskim radnjama i predmetima. Kako se nekad palila slavska svijeća, lomio slavski hljeb, čitala slava, tako se i danas čini", tvrdi sagovornica Mondo portala i ističe da ispijanje velikih količina alkohola na slavama nije u duhu tradicije, te da se ta pojava može pripisati "promjenama nastalim u praznovanju".
Podaci govore da se na ovim prostorima proslavlja 78 krsnih slava. Većina srpskih porodica slavi Nikoljdan (19. decembar), Đurđevdan (dva dana – 6. maj i 16. novembar) i Aranđelovdan (21. novembar). Pored kućnih, porodičnih zaštitnika, u srpskoj tradiciji su poznate i crkvene, školske, opštinske i esnafske slave:
Crkvene slave – Svaka crkva dobija naziv po svetitelju kojem je posvećena i on se smatra zaštitnikom crkve. Proslava crkvene slave sastoji se u svečanom bogosluženju: bdijenju i okupljanju naroda kod crkve – što se zove sabor. Crkvena slava je slava naselja – zavjetina i često svi stanovnici toga dana primaju goste.
Školska slava – Sve srpske škole slave Svetog Savu. Ova slava nije davno postala i zakonom od 26. januara 1841. određen je sveti Sava kao školska slava. Ona nosi obilježje obične domaće slave, a svečanost se obavlja u školskoj zgradi gdje se pored svećenja vodice i rezanja slavskog kolača održava i prikladan program.
Opštinska slava – Svaka varoš i opština imala je dane u godini kada su svi slavili. Negdje je bilo i više slava tokom godine, ali je samo jedna glavna. Opštinske slave se zovu litije. Sa sveštenikom se nose litije kroz polja i čitaju molitve za blagoslov polja, rodnu godinu i da Bog sačuva stanovnike i stoku od bolesti i nevolje. Po svršetku službe božije mladići i djevojke uzmu barjake i ikone, pa u koloni po dvoje sa sveštenikom, đacima i starijim ljudima idu od zapisa do zapisa (lisnato drvo ili podignuti drveni krst sa ikonom). Sveštenik očita molitve i zapis se prelije vinom i ide se dalje. Takvih zapisa je pet: četiri van sela na četiri strane svijeta i jedan glavni u sredini mjesta. Tu se litija završava svećenjem vodice i kropljenjem i tu se priređuje gozba. Neke opštine ustanovile su sporedne zavjetine, zbog nekih bijeda i nevolja koje su zadesile stanovnike. Zavjetine imaju prehrišćansko porijeklo i crkvenim pravilima su modifikovane, ali su sačuvale paganske običaje prinošenja žrtava (vina, žita) poljskim božanstvima i demonima za koje se vjerovalo da prebivaju u stablima drveća.
Esnafske slave – Sve zanatlije bile su nekada okupljene u udruženja, esnafe, koji su imali svoja pravila po kojima su se upravljali. Svaki esnaf je imao i svoju slavu koju su zvali „esnafski pir“. Proslava je bila ista kao i domaće slavske svečanosti. Iščezavanjem zanata iščezle su esnafske slave. Ovim slavama slične su danas slave pojedinih ustanova i udruženja i vojničke slave.
"Možemo reći da je praksa uspostavljanja zaštitnika institucija, ustanova, pa i političkih partija u duhu naše tradicije, a od načina na koji slave svog zaštitnika zavisi da li je praznovanje ukusno ili izlazi iz okvira tradicionalnog obilježavanja", kaže Tanjga.
Za slavu se poklanja...
Naša sagovornica pojašnjava kako se pravilno slavi slava, prema tradiciji i običajima.
"Sam čin proslavljanja sastoji se iz tri vrste rituala: blagosiljanje trpeze svečara, dizanje ili ispijanje u slavu i rezanje ili lomljenje kolača":
- Blagosiljanje trpeze svečara vodi porijeklo od blagosiljanja hljebova sa bdijenja. Blagosiljanje vrši sveštenik ili ako ga nema domaćin ili neki ugledni gost. Svi gosti ustanu, poskidaju kape, a domaćin okadi svijeću, ikonu, sebe i goste, te se svi pomole Bogu. Samo domaćin govori molitve glasno, a drugi šapuću. Kad izmole molitvu poklone se ikoni i jedan drugom, sjedaju i počne im se donositi jelo.
- Dizanje ili ispijanje u slavu je najsvečaniji dio slave. Ovaj obred se u nekim krajevima vrši zajedno sa lomljenjem kolača, a u nekima ne. Domaćin i gosti ispijaju vino uz svečane molitve i zdravice. Za vrijeme dizanja u slavu stoje gologlavi, a vrata na kući su zatvorena. Okadi se kolač, svijeća, žito, domaćin, ukućani i svi gosti. Dolibaša – poseban gost koji vodi računa da pred svima ima vina – sa čašom vina u desnoj ruci govori molitvu, prekrsti se, popije vina i zdravi se sa onim ko mu je sa desne strane i preda mu čašu vina. Ovaj se prekrsti, zdravi domaćinu, popije malo vina i doda čašu domaćinu. Domaćin uradi isto i doda čašu onome ko je sa lijeve strane dolibaše. I ovaj uradi isto i doda drugu preko puta sebe, i sve tako dok se ne izredaju svi gosti i domaći narod. Zatim svi uzimaju malo žita i opet se obrede čašom, pa se nastavlja sa molitvama i ostalim zdravicama.
- Zdravice su sadržinom različite jedna od druge, ali se mogu podijeliti na dvije vrste: u jednima se moli Bogu i Krsnom imenu, svecu zaštitniku, a u drugima se nabrajaju želje za sreću i napredak domaćina, ukućana, rodbine, komšija, kumova i prijatelja. Svaki dolibaša se trudi da su zdravice što kitnjastije i po tome mu se mjeri ugled. Redosljed i način ispijanja zdravica se razlikuje od kraja do kraja i ne postoji strikno pravilo o načinu izvođenja ovog rituala.
- Rezanje ili lomljenje kolača je kod Srba najviše rasprostranjeno i razlikuje se od kraja do kraja. Sveštenik prvo okadi kuću svečarevu i sveti vodicu (ako to nije ranije uradio) i poškropi sve u kući, zatim otpjeva TROPAR i KONDAK svecu koji se slavi i očita molitvu nad koljivom. Lijevom rukom uzima kolač, pored kojeg stoji vino i desnom blagosilja oboje i sa obe ruke podigne kolač. Kolač se obrne na naličje i reže u obliku krsta i u tri maha prelije crnim vinom. Sveštenik sa domaćinom obrće i okreće preliveni kolač uz pjevanje pjesama (Slava Tebje Hriste Bože, ...). Nakon toga sveštenik i domaćin prelome kolač nadvoje, sastave ga sa donje strane tako da su im lica spolja, i obojica se poljube međusobno i pozdrave jedan drugog sa Hristos posredje nas i Jest i budet. Ukoliko sveštenik ne dolazi u kuću dužnost domaćina je da odredi ko će sa njim lomiti slavski hljeb. U tom slučaju ritual ima nešto jednostavniju formu.
"Ovi običaji nisu svugdje jednaki, ali svako o krsnoj slavi vrši u svojoj kući dvije dužnosti: moli se Bogu za žive i mrtve prinoseći žrtvu (vino) i saziva prijatelje, ali i dočekuje goste namjernike", zaključuje sagovornica Mondo portala.