Tvrđava Kastel: Najznačajniji istorijski spomenik u Banjaluci

Smještena gotovo u samom centru Banjaluke, pored ušća rijeke Crkvene u Vrbas, tvrđava Kastel predstavlja jedan od najvažnijih spomenika fortifikacione arhitekture kako na prostorima Republike Srpske i BiH, tako i na Balkanu uopšte, dijeleći kroz brojna stoljeća sudbinu sa gradom koji je trebala da štiti i postavši neodvojivi dio gradskog pejzaža.

Tvrđava Kastel jedan je od najstarijih sačuvanih objekata u Banjaluci, a danas je njen veći dio obnovljen, zahvaljujući sredstvima iz evropskih fondova. Ostalo je još da se obnovi dio bedema i zgrada nekadašnje Artiljerijske kasarne.

Savjetnik u Odjeljenu za istoriju u Muzeju Republike Srpske Janko Vračar rekao je Srni da ovaj važan istorijski objekat predstavlja značajan resurs u budućem razvoju grada i može imati važnu ulogu u kulturnom životu.

"Postoji mogućnost da se u okviru Kastela formira i muzej grada Banjaluka, jer je ona jedan od rijetkih gradova ove veličine u Evropi koji nema svoj gradski muzej, a Kastel bi predstavljao idealan izbor, jer ovaj lokalitet pruža mogućnost upoznavanja sa cjelokupnom prošlošću grada na Vrbasu od paleolita do savremenog doba", istakao je Vračar.

On je napomenuo da je je Kamena kuća na Kastelu već opremljena da može služiti za muzejske izložbe, te izrazio nadu da će predstavnici gradskih vlasti imati dovoljno sluha za ovakvu inicijativu i podržati osnivanje gradskog muzeja na Kastelu.

Vračar je rekao da postoje brojni tragovi koji upućuju na to da je lokalitet na kom se nalazi tvrđava Kastel bio naseljen u preistorijsko vrijeme.

"Na lokalitetu ove tvrđave pronalazimo tragove ljudskog postojanja i djelovanja još od paleolita, o čemu nam svjedoče nalazi kremenih alatki pronađeni tokom arheoloških iskopavanja 1980-ih godina, a tom prilikom pronađeni su i ostaci neolitskog naselja, kao i materijalni nalazi iz bronzanog i željeznog doba", rekao je Vračar.

Tragovi naselja koji potiču iz rimskog vremena pronađeni su na više lokacija unutar tvrđave, naročito tokom iskopavanja od 1971. do 1974. godine i osamdesetih godina prošlog vijeka.

"U sjeveroistočnom dijelu Kastela pronađeni su ostaci rimskog utvrđenja i putne stanice, za koje se pretpostavlja da bi mogli biti ostaci naselja Castra, koje se nalazilo na drumu koji je od Salone (Solina) vodio do Servitiuma (Gradiške)", istakao je Vračar.

Osim njih, nađeni su i ostaci kasnoantičke građevine većih dimenzija, moguće je da se radi o bazilici, a pronađena je i izvjesna količina rimskog i ranovizantijskog novca, među kojima se ističe nalaz zlatnog solidusa trijensa cara Justinijana Velikog (527–565), koji se danas čuva u Numizmatičkoj zbirci Muzeja Republike Srpske.

"Pronađeni su i ostaci ranosrednjovjekovnog slovenskog naselja iz perioda između 8. i 12. vijeka, koje je vjerovatno štitio suhozidnim bedemom. Međutim, dalja arheološka iskopavanja na Kastelu nisu otkrila tragove utvrđenja ili naselja iz razdoblja kasnog srednjeg vijeka, između 12. i 15. vijeka", rekao je Vračar.

PRVI POMEN BANJALUKE 1494. GODINE

Teritorija grada Banjaluke tokom razvijenog i kasnog srednjeg vijeka ulazila je u sastav župe Zemljanik, odnosno Donjih Kraja. Ukoliko je srednjovjekovno naselje na mjestu današnje Banjaluke ulazilo u sastav župe Zemljanik, onda treba pretpostaviti da ono ni u vojnom ni u privrednom pogledu nije bilo značajno.

Prvi pomen Banjaluke u istorijskim izvorima javlja se 1494. godine u povelji ugarskog kralja Ladislava Drugog Jagelonca, a na osnovu arheoloških istraživanja može se zaključiti da je na ovom mjestu postojalo srednjovjekovno utvrđenje, radi strateške važnosti njenog položaja zbog blizine granice sa Ugarskom, preciznije sa župom Vrbas i župom Glaž, sa kojima se graničila na rijeci Crkvenoj.

Riječ je vjerovatno bilo o skupini manjih, na strateški pogodnim mjestima podignutim utvrđenjima, a ne o gradu-tvrđavi sa podgrađem, kakvi su u to vrijeme bili Livač, Zvečaj, Greben, Bočac ili Jajce. U vrijeme njenog prvog pomena Banjaluka se nalazila u sastavu Jajačke banovine i to će ostati sve do njenog pada 1527. godine.

"Nakon osmanskog osvajanja Banjaluke, prostor oko današnjeg Kastela dobija na značaju, pogotovo za vrijeme namjesništva bosanskog sandžak-bega Ferhad-paše Sokolovića, koji će od 1574. do 1587. godine izgraditi niz građevina po kojima je Banjaluka i danas prepoznatljiva, poput džamije Ferhadije, kao i tophanu /arsenal oružja/ na Kastelu, pa će čitav taj prostor osmanski putopisci iz 17. vijeka nazivati Donjom Banjalukom, za razliku od Gornjeg Šehera (Gornje Banjaluke)", pojasnio je Vračar.

Nakon poraza u Velikom bečkom ratu (1683–1699), Osmanlije odlučuju da pojačaju odbranu svojih sjevernih granica, pa grade niz velikih utvrđenja od kojih su Niš i Banjaluka, to jeste Kastel, bili najvažniji.

Tvrđava Kastel biva obnovljena i proširena po tzv. Vobanovom sistemu izgradnje ravničarskih tvrđava, sa bedemima i isturenim bastionima. Ta obnova izvršena je za vrijeme Numan-paše Ćuprilića (1712–1714), kada tvrđava dobija konačne gabarite.

U sljedećem austrijsko–turskom ratu (1735–1739), austrijska vojska, pod komandom kneza Jozefa Zaksen–Hildburghauzena opsjela je Banjaluku 23. jula 1737. godine. Turska posada uspješno je odbila sve austrijske juriše na tvrđavu, dok se 4. avgusta pred Banjalukom nije pojavila turska vojska predvođena Ali–pašom Hećimogluom.

U žestokom boju austrijska vojska bila je teško poražena i morala se povući prema Gradišci sa velikim gubicima. Time je sudbina Bosanskog pašaluka i Banjaluke bila odlučena za narednih 150 godina. Rat je završen Beogradskim mirom 1739. godine, kojim je Austrija izgubila sve posjede južno od Save i Dunava.

"Nakon tog poraza Austrijanci više nisu pokušavali da pređu Savu. Početkom 19. vijeka, tačnije 1809. godine, izvršene su veće popravke na Kastelu. Međutim, situacija se mijenja i značaj banjalučke tvrđave opada. Sredinom 19. vijeka, tvrđava je bila prilično ruinirana. Putopisci navode da je u njoj bilo mnogo vojničkih zgrada - magazina, zatvor i barutana. Posljedna opravka tvrđave bila je 1868. godine. Tada je izgrađena zgrada, kasnije nazvana Artiljerijska kasarna, van zida Kastela", rekao je Vračar.

Austrijskom okupacijom, vojni značaj Kastela počinje da opada. U Banjaluci je bio vojni okrug sa jednim bataljonom. Uselio se u postojeće objekte u tvrđavi, koja je bila u dosta ruševnom stanju.

I nakon Prvog svjetskog rata Kastel je zadržao svoju vojnu funkciju, a ova tvrđava imaće važnu ulogu i tokom Drugog svjetskog rata.

"Naime, u septembru 1944. godine, 5. korpus NOVJ uspio je da oslobodi Banjaluku od ustaških i njemačkih snaga, sa izuzetkom tvrđave Kastel, u kojoj se utvrdila grupa od tri stotine njemačkih i ustaških vojnika. Pokušaji partizana da unište ovo neprijateljsko uporište nisu dali rezultata, pa je zato tražena pomoć savezničke avijacije, koja je 27. septembra bombardovala Kastel, ali je ta pomoć došla kasno jer su njemačke i ustaške snage u kontranapadu već stigle do Banjaluke", rekao je Vračar.

Iza Drugog svjetskog rata pa do 1959. godine, tvrđava Kastel je i dalje služila u vojne svrhe. Od 1960-ih godina nadalje, prostor Kastela je korišten u raznovrsne svrhe: izgrađena je ljetna pozornica za filmske predstave i koncerte, tu je bio smješten i Muzej Bosanske krajine, koji je teško stradao u zemljotresu1969. godine, kao i zgrada Zavoda za zaštitu spomenika kulture Banjaluka.

(Ana Bencun/SRNA)