Prije tačno 50 godina, 10. septembra 1972. godine, predsjednik SRFJ Josip Broz Tito na Mrakovici je otkrio spomenik palim borcima Kozare, monumentalno djelo akademskog vajara Dušana Džamonje.
"Kozara je preživjela jednu od najtežih, a u isto vrijeme i jednu od najslavnijih epopeja u istoriji naših naroda. Kozaračka epopeja imala je za NOB-u u cjelini ogroman značaj, jer je to bila prva velika bitka u kojoj je učestvovao i nenaoružani narod", rekao je tom prilikom Tito.
Dan ranije, predsjednik SFRJ, čuvenim Plavim vozom stigao je u Prijedor gdje je održao veličanstveni miting pred 100.000 ljudi!
Izgradnja spomenika na Kozari počela je 2. avgusta 1971, a kamen temeljac postavio je tadašnji predsjednik SR BiH Hamdija Pozderac. U sam spomenik i prateće objekte, prije svega prilazne horizontale, ugrađeno je oko 7.500 kubika betona i 350 tona željeza.
Spomenik su gradili radnici preduzeća Tehnika iz Zagreba, kojih je na ovom gradilištu povremeno bilo preko 200. U spomenik na Mrakovici sredstva je investiralo preko 300.000 građana iz cijele SFRJ i oko 1.000 radnih organizacija.
Umjetnik Dušan Džamonja je spomenički kompleks zamislio u dva dijela – na pristupni i centralni plato spomenika, koji su prostorno udaljeni 200 metara i vizuelno podijeljeni barijerom šume i visinskom razlikom. Pošto s pristupnog platoa ka spomeniku vodi široko stepenište kroz šumu, Džamonja je na taj način ostvario psihološku pripremu posjetioca kojem naočigled raste vizura spomenika, odnosno polagano se uzdiže pred njim kako se približava vrhu. Spomenik je visok 34 metra.
U spomenik je moguće ući kroz uske otvore, nakon čega se posjetilac nađe u jednom mračnom i skučenom prostoru, sa idejom da osjeti svu tjeskobu borbe i stradanja boraca i civila tokom fašističke ofanzive na Kozari, aprila 1942. godine, kojom prilikom je izginulo 1.700 partizana i 30.000 civila, koji su većinom pobijeni u logoru Jasenovac.
Džamonja je izjavio da mu je namjera prilikom stvaranja ovog monumentalnog spomenika bila da napravi strukturu koja simboliše borbu svjetlosti i tame.
Niz betonskih stepenica, njih 143, ugrađene su direktno u padinu kroz i oko šume i drveća. Ove stepenice u vrijeme bivše SFRJ služile su kao masovni amfiteatar kada su grupe učenika dolazile na ovo mjesto tokom državnih praznika.
Džamonja kaže da je nekad bila uobičajena izreka da su u Jugoslaviji živjeli oni koji su išli u Rim, koji su išli u Meku i oni koji su išli na Kozaru. Prema nekim izvorima, između 1972. i 1980. godine više od tri miliona posjetilaca obišlo je memorijalni kompleks Kozara.
Zadnjih godina, sa porastom globalna popularnosti apstraktnih spomenika bivše Jugoslavije, monument na Kozari postao je jedno od djela koje je privuklo posebnu pažnju, ne samo stranih turista i onlajn publike, već mnogih umjetničkih i akademskih zajednica.
Tako je, na primjer, arhitekta iz Indije Amei Kandalgaonkar koristio spomenik Kozari kao inspiraciju u stvaranju svog skulpturalnog djela iz 2018. godine (na slici ispod).
Zagrebački umjetnik Dušan Džamonja (1928 - 2009) tvorac je brojnih obilježja revolucije širom bivše SFRJ. Ovaj vajar ostavio je neizbrisiv trag u spomeničkoj arhitekturi bivše Jugoslavije, a interesantno je spomenuti da je, između ostalog, radio i projekat za veliki Islamski religiozni i kulturni centar u Saudiskoj Arabiji.
Inspirisan varijacijama formi polumjeseca i segmentima kugli, i kombinacijama ovih formi, stvarajući prostor ljepote i sklada izradio je i projekte za džamiju u Oranu, kao i za džamiju i islamski centar u Rijeci (na slici ispod).
(Siniša Stanić, Mondo)