Mali odmor: Arapski potkontinent

/Za Mondo.ba piše Danijel Mihić/

Arabijsko poluostrvo se nalazi u jugozapadnoj Aziji i zapljuskuju ga talasi Crvenog i Arapskog mora te Persijskog, Omanskog i Adenskog zaliva. Površine je oko 3 miliona kvadratnih kilometara, kojom dominiraju pustinje i suve močvare, a na rubovima se izdižu planinski vijenci. Ima izuzetan geostrateški značaj kao i ogromne zalihe nafte i prirodnog gasa.

Saudijska Arabija

Saudijska Arabija zauzima 80 odsto Arapskog potkontinentna, koje je naseljeno još od paleolita – semitska plemena je naseljavaju od trećeg milenijuma p.n.e. Pod nazivom „Arapi“ pominju se u asirskim izvorima od 9. vijeka p.n.e. Nepristupačnu pustinju su prelazili nomadi dok su se mnogobrojne, manje kraljevine razvijale u pitomijim, priobalnim krajevima današnjeg Jemenai Omana.

Arapi su vrlo rano razvili sisteme za navodnjavanje, a karavanima sa tamjanom i začinima su povezivali Persijski zaliva sa Indijom, Kinom i istočnim Sredozemljem (Put tamjana).

Hirjanska dinastija (koja je vladala Sabom u kojoj su se naselili Jevreji nakon uništenja Jerusalima 70. godine), prognala je početkom 6. vijeka hrišćane koji su došli iz Etiopije i to će dovesti do napada i poraza od Etiopije 525. godine, a onda slijedi poraz i od Persije 575. godine.

Prostor Saudijske Arabije postaće kolijevka svjetske religije islama, dvadesetih i tridesetih godina sedmog vijeka. Muhamed, koji se u islamu smatra posljednjim velikim Božijim prorokom i koji je očistio vjeru u jednog Boga od navodnih judaističkih i hrišćanskih zabluda, (islam koristi starozavjetni tekst sa izmjenjenim imenima kao dio Kurana, pet stubova islama su: Šehadet, Namaz, Zaum, Zekat i Hadžiluk, prva tri – vjera, molitva, samoprečišćavanje su obavezni za sve, a davanje milostinje i posjeta svetim mjestima islama su poželjni za one koji imaju tu mogućnost) ali se istakao i kao politički vođa do tada podjeljene arapske, plemenske zajednice, te je poslije Hidžre (njegovog preseljenja iz Meke i Medinu, događaj od kojeg muslimani broje godine) 622. godine organizovao borbu za odbranu tek stvorene muslimanske zajednice (umet), protjerao jevrejska plemena i 630. godine, pobjedonosno ušao u Meku, u kojoj je proglasio Ćabu (u kojoj se čuva crni kamen, meteorit) za glavno muslimansko sjedište.

Muhamed je umro dvije godine kasnije ne ostavivši nasljednika, te su prva četiri kalifa bila iz njegovog najbližeg okruženja. Za vrijeme drugog nasljednika (nakon Abu Bekra) Omera Prvog ibn el Hataba, koji je konsolidovao unutrašnju organizaciju vojnim garnizonima, preraspodjelom zemlje, penzijama i uspostavljanjem poreza za nemuslimane, nastaje pravo islamsko carstvo koje će se za nekoliko decenija munjevito proširiti Sirijom, Persijom, sjevernom Afrikom i dijelovima Male Azije, te sve od Španije do Indije. Ipak, uslijed neslaganja oko Muhamedovih daljih ansljednika, islam se sudbonosno dijeli na sunite i šiite, a islamsko carstvo se komada na manje emirate, sve do sredine 13.vijeka.

Turci Osmanlije zauzimaju ovo prostrano područje 1517. godine.

Od 1745. godine pokret Vahabi, puritanska islamska grupa, pokušala je da ujedini Arabiju ali je Egipat u dva navrata od 1811-1818 i 1891. te pokušaje osujetio.

Potomak Vahabi vladara, Abdul Aziz Ibn Saud započeo je borbu 1902. za oslobođenje Arabije od Turaka, vraćanjem prognane porodice Saud iz Kuvajta. Turska pravi kobnu grešku ulaskom u Prvi svjetski rat na stranu Njemačke i Austrougarske (nadajući se da će vratiti teritorije izgubljene godinu dana ranije u balkanskim ratovima), te Britanci doturaju Arapima veliku pomoć u oružju 1915. godine sa pukovnikom T.E. Lorensom čuvenim „Lorensom  od Arabije“, ali zauzvrat uspostavljaju protektorat na tek oslobođenoj teritoriji.

Poslije rata Ibn Saud, ujedinjuje kraljevine Hedžad na sjeverozapadnoj obali i i Nedžd u centralnoj Arabiji, zapadno od Rijada, glavnog grada. Britanija sljedeće godine priznaje Arabiji nezavisnost, a Ibn Saud (vladao do 1953. godine) ovu zemlju preimenuje u Saudijska Arabija 1932. godine.

Godine 1936. u SA je otkrivena nafta, a do 1944. godine ovo kraljevstvo je kontrolisalo najveće rezerve nafte na svijetu, te je jedan od osnivača Organizacije zemalja izvoznica nafte (OPEC) iz 1960. godine.

Od sedamdesetih godina prošlog vijeka, SA uzima značajnog učešća u sukobima i važnijim događajima u regionu, od Izraelsko-egipatskog rata, preko iračko-iranskog rata te iračke invazije na Kuvajt početkom devedesetih.

Kao dugogodišnjem američkom savezniku, SA se „gleda kroz prste“ zbog podrške međunarodnom terorizmu, kršenja ljudskih prava i prestrogih zakona koji uključuje i sakaćenja i likvidacije srednjovjekovnim metodama.

SA zauzima površinu od oko 2,15 miliona kvadratnih kilometara, ali svega 2% je obradivih površina. Naseljena mjesta se nalaze na obalama i nekoliko oaza u unutrašnjosti, a ova država broji oko 33 miliona stanovnika. SA dominiraju minareti džamija i  naftni tornjevi.

Meka – u JZ dijelu SA uzdiže se sveto mjesto islama, kojeg godišnje posjete oko dva miliona vjernika na hadžiluku (broj ne može biti veći jer je planski ograničen zbog ograničenih smještajnih kapaciteta). Ovaj grad, srce islama, zabranjen je za „nevjernike“ i ako se neko ušunja mimo zabrane biva strogo kažnjen i deportovan. Meka je bila vjerski centar i mnogobožačkih arapskih plemena koji su obožavali idole i crni meteor koji se danas nalazi u Velikoj džamiji (nakon aktuelnog, četvrtog velikog proširenja dvorišta koje će koštati 10,6 milijardi dolara, kapacitet ove džamije će se povećati na oko 2,5 miliona muslimanskih vjernika) i Kabi ka kojoj se okreću muslimani pri molitvi.

Rijad – glavni i najveći grad SA broji oko 5 miliona stanovnika. Kolijevka dinastije Saud. Rijadom dominira neboder Kingdom senter, visine 302 metara, koji u sebi ima džamiju, trgovački centar, luksuzni hotel i stanove. Studentski je centar ali i mjesto za rad brojnim stručnjacima iz cijelog svijeta.

Ujedinjeni Arapski Emirati

Savez sedam arapskih emirata sa izuzetno širokom autonomijom, osnovanog 1971. godine od Abu Dabija, Dubaija, Šarjaha, Ajmana, Um al-Kajvana i Fudžaire dok je Ras al-Kajmah pristupio savezu naredne godine. Ove države su se nazivale Države primirja „Trucial States“ u periodu od 1820-1971. Naime, početkom 19. vijeka ovo područje bilo je ozloglašeno zbog neprestanih gusarskih napada na britanske i indijske brodove te je 1820. godine potpisan ugovor između lokalnih šeika i V. Britanije koji će 1853. godine prerasti u trajno primirje („truce“ na engleskom, te od tog naziva nastaju pojmovi „Države primirja“ i „Obala primirja“). Šeici su dopustili Britaniji 1892. godine da upravljaju njihovom spoljnom politikom.

Do 1958. godine prostor UAE je bio sablastan, pustinjska naselja su bila najčešće bez struje i vode za piće. Ipak, otkrićem ogromnih zaliha nafte, ova zemlja doživljava ekonomski vrtoglav uspjeh, te postaje magnet za brojne radnike iz cijelog svijeta te stranci danas čine većinu u odnosu na autohtono stanovništvo od prije pedesetak godina. Broj stanovnika UAE ubrzano raste, za desetak godina se povećalo od nepunih pet miliona do 9,6 miliona stanovnika.

Abu Dabi je glavni grad sa oko 1,5 miliona stanovnika. Do otkrića nafte na tome mjestu je bilo samo ostrvo sa malim pustinjskim naseljem čiji su se siromašni žitelji bavili uzgajanjem bisera i ribolovom. Danas ovim gradom dominira neboder Kula Bajnuna visoka 150 metara, a nema veće zgrade starije od 60 godina. Zbog klime zgrade stare par decenija se ruše, od njihovih ostataka se prave brane u moru i tako „krade“ zemljište od mora, a uspješno se prerađuje slana voda u procesu desalinizacije i nastajanje pitke vode.

Dubai je najveći grad UAE sa oko 3,3 miliona stanovnika. Zajedno sa Abu Dabijem ima pravo veta u pogledu pitanja od nacionalnog značaja u Federalnom vrhovnom savjetu UAE. Ovaj grad je pulsirajuće srce privrede i turizma Srednjeg istoka. Za razliku od drugih emirata, Dubai se ne oslanja isključivo na naftu, „crno zlato“ već prije svega na turizam i sektor usluga, sa pregršt velikih i inovativnih građevinskih poduhvata i sportskih događaja. U šumi nebodera ističe se najviša zgrada na svijetu - Burdž Kalifa, sa nevjerovatnih 830 metara visine. Od hotela najprepoznatljiviji je Burdž Al Arab, u obliku broda sa punim jedrom.

Bahrein

Još od antičkih vremena, ovo ostrvo u Persijskom zalivu bilo je poznato po turizmu i trgovinom biserima.

Portugalci ga zauzimaju 1521. godine, a Persijanci ka osvajaju 1602.

Arapsko pleme Utub, 1783. protjeruje Irance. Halife, najmoćnija porodica ovoga plemena i danas vlada ovom zemljom.

Bahreinski šeik pristaje 1861. godine da se odrekne gusarenja a zauzvrat se oslanja na Britansku podršku.

Britanci i Turci potpisuju 1913. dogovor po kojem ova zemlja postaje nezavisna, 1931. otkriva se nalazište nafte, a stvarnu nezavisnost od Britanije stiče tek 1971. te je na dvije godine, zajedno sa Katarom, Bahrein bio u savezu sa UAE.

Devedesetih godina Bahrein pruža podršku UN-u u akciji protiv Iraka.

Bahrein se sastoji od tri veća i trideset manjih ostrva, uglavnom nenaseljenih. Ima oko 1,5 miliona stanovnika a svaki četvrti žitelj je u glavnom gradu Manami. Ova zemlja je u sjenci ogromne Saudijske Arabije, od koje dobija sirovu naftu a koju kasnije prerađuje i izvozi. Karakteriše je visok stepen nezaposlenosti, naročito među mlađom populacijom. Pošto su zalihe nafte pri kraju (ovim tempom eksploatacije nafte će biti do sredine ovog vijeka) Bahrein nastoji da se okrene turizmu i pogodnostima za of šor kompanije.

Jemen

Jemen se nekada nazivao „Srećna Arabija“ (zbog bogate trgovine tamjanom i začinima i iz antičkog doba) i sa turističke tačke gledišta, najinteresantnija je zemlja na Arapskom poluostrvu zbog prastarih gradova koji kao da su zaspali u vremenu.

U periodu od 950-115 godine p.n.e. Jemen je bio poznat kao Saba, poznatog i iz biblijske priče o kraljici od Sabe. Poslije 100. godine p.n.e. ovo kraljevstvo gubi moć.

Jemen tokom 7. vijeka prihvata islam i postaje dio muslimanskog kalifata. Vjerska dinastija Zaida vladala je od 9. vijeka pa sve do 1972. godine. U međuvremenu, Jemen je bio u sastavu Otomanskog carstva (1517-1918) a Britanija je 1839. godine okupirala Aden (južni dio ove zemlje).

Sjeverni dio Jemena (kasnije Jemenska Arapska Republika) proglašen je kraljevstvom pod imamom Jahjom 1918. godine koji je pogubljen nakon tri decenije. Unutrašnji sukobi oko vlasti i četrdesetogodišnji ratovi sa Narodnom Demokratskom Republikom Jemenom (bivši Aden) na kratko su okončani ujedinjenjem zemlje 1990. godine.

Jemen je devedesetih bio jedina zemlja u regionu koji se protivio intervenciji stranih sila u Iraku a od tada pa sve do danas traju povremeni oružani sukobi sa južnim dijelom, koji je upadljivo slabije naseljen i zapušten od centralne vlasti. U komplikovanom sukobu učestvuju pored vladinih snaga, Huti šitski radikalisti, Al-Kaida i Saudijska Arabija.

Jemen ima oko 28 miliona stanovnika, koji su naseljeni uglavnom u zapadnom, planinskom dijelu blizu Crvenog mora.

Sana – glavni grad nastanjuje oko 2,5 miliona ljudi. Karakteriše je bajkovita panorama, se jedinstvenim tornjevima od nepečene, sušene na suncu cigle. Stotine džamija i desetine istočnjačkih pijaca – sukova, dvorci, kuće i odbrambene zidine čine ovaj drevni grad netaknutim biserom Orijenta. Istorijsko jezgro Sane dodato je na listu UNESKA 1986. Za ovaj grad se vezuje i običaj žvakanja lišća i mladog pupoljka žbuna kat „zelenog narkotika“ (u islamu je alkohol strogo zabranjen) koji je prisutan na svakom ćošku ovog jedinstvenog grada.

Aden – lučki grad na jugu Jemena, jedan od najznačajnijih trgovačkih centara starog svijeta. Prvo ga okupirali Portugalci a zatim Britanci. Doživio vrtoglav uspon nakon probijanja Sueckog kanala 1869. godine. Centar je nekadašnjeg južnog dijela Jemena koji teži ka nezavisnosti. Ima oko pola miliona stanovnika.

Hadramaut – zemlja tamjana (smola od bosvelija) svojevremeno zbog rizičnog transporta izuzetno skupocjene materije i jedno od četiri nekadašnja carstva sa teritorije Jemena (uz Sabu, Katabanom i Minejskim carstvom). Danas spaljena, pustinjska zemlja ne plijeni izgledom područja koji je prije dvije hiljade godina donosio ogromne prihode od trgovine.

Katar

Poluostrvo Katar je bio nastanjen još prije 50.000 godina u vrijeme dok je bio prekriven zelenilom. Kako je ovo područje postajalo sve suvlje, njega su nastanjivali lovci nomadi i trgovci biserima.

Od 16. vijeka Otomanska carevina zauzela je Arapski potkontinent. Krajem 18. vijeka Katar je pao pod vlast bahreinske dinastije Al-Kalifa, ali je oslobođen uz britanski pomoć 1868. godine i pod njenim protektoratom. Tokom Prvog svjetskog rata, 1916. godine Katar se potpuno oslobodio Turske ali je pristao da i dalje ostane pod britanskim protektoratom.

Godine 1939. pronađene su zalihe nafte i od tada Katar postaje izuzetno bogata zemlja. Šezdesetih godina prošlog vijeka je bilo naznaka da će, zajedno sa Bahreinom, ući u sastav UAE, ali se 1971. odlučio za samostalan put.

Tokom Zalivskog rata 1991. ponudio teritoriju UN snagama i uskoro se vezao za Iran u strahu od Iraka.

Godine 1996. čuveni, arapski, satelitski informativni TV kanal „Al-Džazira“ počinje sa radom.

Početkom 21. vijeka prelazi od monarhije ka demokratiji.

Katar, nekada izrazito siromašna zemlja, svoje blagostanje (druga zemlja na svijetu po  dohotku po glavi stanovnika, odmah nakon Lihtenštajna) duguje pretežno „crnom zlatu“ – nafti, ali i ogromnim količinama prirodnog gasa od čijeg je novca izgrađena čitava zemlja, moderne zgrade, autoputevi sa sve navodnjavanjem i desalinizacijom vode (na teritoriji Katara ne postoje ni rijeke ni jezera). Katar ima oko 2,8 miliona stanovnika a arhitektonsko moderno čudo, glavni grad Doha ima blizu milion stanovnika.

Kuvajt

O istoriji ovog područja malo se zna prije sedmog vijeka nove ere. Teritorija Kuvajta je bila pod Abasidskom kalifatom u periodu od 750-1258 godine, a nakon toga Mongoli vladaju do 1546, da bi novi okupatori bili Osmanlije do 1918. godine. Posljednjih decenija Otomanske vladavine porodica Al Sabah se okrenula Britancima te je Kuvajt postao britanski protektorat od Prvog svjetskog rata.

Otkriće nafte 1938. godine je preporodilo ekonomski zemlju koje nezavisnost stiče 1961. godine. Tokom iransko-iračkog rata 1980. Kuvajt (inače užlijebljen između Iraka i Saudijske Arabije) stao je na stranu Iraka kojem je pozajmio velike kredite a kada su propali pregovore oko isplate kredita, Irak je početkom devedesetih godina izvršio invaziju na Kuvajt paleći brojne naftne bušotine i tako učinio ekonomsku i ekološku katastrofu. Ipak UN je osudio agresiju Iraka a SAD sa saveznicima pokazala svoju nadmoć u akciji „Pustinjska oluja“ kojom je Kuvajt oslobođen i postao američki saveznik.

Kuvajt je mala pustinjska zemlja ali džinovska naftna platforma, čije domaće stanovništvo čini svega trećinu u odnosu na broj radnika koji su došli iz drugih arapskih zemalja, Pakistana, Indije ali i sa Zapada. Ima oko 4,1 milion stanovnika i 90% njih živi u istoimenom glavnom gradu. 

Oman

Sultanat na JI dijelu Arapskog poluostrva. Arapi su počeli sa naseljavanjem ovog područja u 9. vijeku p.n.e. ali su njime zavladali tek u 7. vijeku sa ekspanzijom islama. Između 700-800 godine na teritoriji današnjeg Omana izdvojio se nezavisni Ibadijski imamat. Portugalci su 1507. godine preuzeli kontrolu nad većim dijelom obale, ali ih je 1650. godine protjerala dinastija Jarubida istjeravši ih i iz naseobina duž persijske i istočnoafričke obale.

Građanski rat u Omanu olakšao je Persijancima invaziju 1737. godine ali ih je 1741. godine protjerao jermenski kralj Ahmad ibn-Said, koji je ustanovio 1744. godine dinastiju Al Bu Saida koja i danas vlada Omanom.

Početkom 19. vijeka Oman postaje najmoćnija zemlja u Arabiji, koja je kontrolisala obale Persije i Balukistana pa čak i afričkog ostrva Zanzibar, pored već kontrole ulaska u Persijski zaliv u koji se „zabada“ ova zemlja.

Tokom 20.vijeka, kao i u ostalim državama u regionu i vladari Omana su koristili pomoć Britanije u jačanju sopstvene vlasti, zauzvrat im čineći razne političke i trgovačke ustupke. Pronalazak nafte 1964. godine i ovu je zemlju ekonomski preporodio. Za svega nekoliko decenija, za vrijeme vladara Kabus Ibn Saida Oman se preobrazio iz srednjevjekovne države u modernu industrijalizovanu državu sa visokim životnim standardom. Oman se priključio UN i Arapskoj ligi, a tokom rata u Persijskom zalivu bio je neutralan.

Oman ima oko 4,8 miliona stanovnika, a glavni grad Maskat, koji izgleda dao dugačka i tanka (širine tek 500 metara) niska manjih gradova na stjenovitoj obali mora ima oko 800 hiljada stanovnika, a sa predgrađima oko 1,7 miliona stanovnika.