U nastavku rubrike "Mali odmor" Danijel Mihić nam donosi interesantne i manje poznate priče i činjenice o najmnogoljudnijoj zemlji na svijetu - Kini...
/Za Mondo.ba piše Danijel Mihić/
Kina je sa svojih 1,428 milijardi stanovnika najmnogoljudnija zemlja na svijetu, a sa 9,6 miliona kvadratnih kilometara površine treća po površini zemlja na planeti. Savršenih geografskih i klimatskih karakteristika, prožeta sa ogromnim rijekama Jangce (treća na svijetu) i Huanghe (šesta na svijetu) koje sa svojim brojnim i dugačkim pritokama prokrvljuju čitavu istočnu polovinu ove zemlje, Kina je od najranijih vremena bila spašena kako od gladi tako i od čestih ratovanja i seoba jer je ušuškana između prostranih i visokih planina na zapadu, Gobi pustinje i hladnih područja Sibira na sjeveru i neprohodnih džungli na jugu, izlazeći cijelom istočnom stranom na Tihi okean dužinom obale od 14,5 hiljada kilometara (Bohajsko, Žuto, Istočno i Južno kinesko more).
Inače, samo stranci koriste naziv „Kina“. Kinezi sebe nazivaju „Džungou“ što znači „Središnje kraljevstvo“ nastalo iz drevnog kineskog vjerovanja da je Kina središte svijeta.
Vrlo malo se zna o prvim civilizacijama koje su se naselili dolinama velikih kineskih rijeka oko 5.000 prije nove ere. Kultura Jang-šu cvjetala je od trećeg do sredine drugog milienijuma p.n.e, a kultura Lungšan je postojala narednih pet stotina godina.
Dinastija Šang (1600-1100 p.n.e.), sa prestonicom u Anjangu, predstavlja prvu pravu civilizaciju na obali rijeke Huanghe. Narod toga doba je vjerovao u više bogova i poštovao je svoje pretke. Da bi saznali odgovore od bogova, ljudi bi gatali pomoću životinjskih kostiju, naime na kost bi rezbarili pitanje pa kroz nju provlačili usijanu šipku, kada bi kost pukla, sveštenik ili kralj bi tumačio odgovor. Za vrijeme ove dinastije nastali su ideogrami (znakovi koji predstavljaju ideju, predmet itd bez izražavanja zvukova) iz kojih se razvilo kinesko pismo, zanatlije su izlijevale bronzu, rezbarile slonovaču, tkali svilene tkanine, i pravile glineno posuđe.
Za vrijeme dinastije Džou (1028-256 p.n.e.) zemlja se centralizovala (načelo „Nebeskog mandata“ po kojem vladari „Sinovi neba“ imaju prava vladavine) ali i doživjela izuzetan tehnološki napredak: u ratnoj tehnici uvedena je konjica i izmišljen je samostrijel, u poljoprivredi se koristio gvozdeni plug i izgrađeni su kanali za navodnjavanje, gradili su se putevi te se Kina povezala trgovinom sa okolnim zemljama.
Kineska dinastija Ćin (221-206 p.n.e.) iako je trajala izuzetno kratko i čiji je jedini bitni predstavnik prvi kineski car, Ćin Šihuang (umro 210 a još par godina je vladao njegov nesposobni sin koji se ubio na preporuku svog prvog ministra) ostala je poznata po impozantnoj grobnici sa sedam i po hiljada vojnika od terakote koji čuvaju grobnicu kineskog cara (postoji teorija se da su modeli za kipove likvidirani), te po početku zidanja Kineskog zida u koje je ovaj sumanuto surovi vladar ugradio većinu radnika (taj prvobitni zid je u lošem stanju i nalazi se sjeverno od Kineskog zida iz dinastije Ming koji je danas meta turista iz cijelog svijeta). Ćin Šihuan je uništio sve stare tekstove zakona iz starina na koje su se pozivali njegovi kritičari, a navodno je žive sahranio i 460 naučnika koji se nisu slagali sa njegovim postupcima. Ipak, zavještanje prvog kineskog cara mnogi su ocjenili kao pozitivno, među kojima je i komunistički lider Mao Cedung, koji je poštovao careve napore da ujedini Kinu i to što se suprostavljao konfučionizmu.
Sljedeća kineska dinastija je bila Han (207 p.n.e. – 220 n.e.), čiji je najpoznatiji car bio Vudi (141-87 p.n.e.) Za njegovo vrijeme nastaje mirno doba, trgovine, širenja, zvanično počinje gradnja Velikog kineskog zida i otvara se čuveni Put svile, koji je spajao Rimsko carstvo i Kinu. Ovaj car je i uveo i ispite za državničke činovnike koji su ostali u upotrebi i u narednim dinastijama.
Tokom klasičnog perioda (Džou, Ćin i Han) u Kini su nastale tri velike filozofske tradicije:
Konfučionizam – osnovao ga učitelj Kung Fu Ce, poznatiji po latinizovanom imenu Konfučije, rođen sredinom šestog vijeka p.n.e. Uvidjevši slabosti činovničkog aparata, Konfučije je krenuo po Kini da propovjeda ideje reda i harmonije te misao da je dobrobit zajednice iznad dobrobiti pojedinca i da svako po etici treba da radi savjesno u korist opšteg interesa. Njegovi sljedbenici su sakupili najvažnije izjave u zbirku pod nazivom „Razgovori“. Konfučijeve ideje su prisutne u Kini dva i po milenijuma.
Taoizam – osnivač Lao Ce „Stari učitelj“ kao i konfučionizam nastao kao odgovor na nemirna doba i krizu morala. Lao Ce se klonio javnosti te se o njemu malo zna, ipak su njegovi učenici sakupili najvažnije učiteljeve izreke u Tao Te Čing („Knjiga puta i vrline“). Traženje mudrosti i sreće, preporučivao je životom u skladu sa prirodom. Teoriju sklada prikazao je simbolima jing i jang. Zbog svoje mističnosti kao alternative praktičnom konfučionizmu, taoizam se proširio po cijeloj Kini te Koreji i Japanu.
Legalizam – stvorila su ga dva čovjeka – Han Fej Cu i Li Si, ukorijenio se za vrijeme kratke vladavine dinastije Ćin jer je poučavali su da je ljudska priroda zla te da je carev zadatak da energično istjeruje zlo iz ljudi disciplinom, a usput su i propovjedali da je obrazovanje nepotrebno već da svi trebaju da rade za državu (eto što je bila popularna kod vladara). Nakon pada dinastije Ćin, narod je ovo učenje odbacio.
Pored pomenutih filozofskih škola na kinesko društvo je snažno uticala ideja porodice i društvenih staleža. U porodici se najviše poštovao otac pa sinovi, a žene su bile sluge muškarcima i na marginima društva… Najviši društveni stalež su bili zemljoradnici (za razliku od ostalih civilizacija). Ispod njih su bili seljaci koji su činilo 90% kineskog društva, pa tek onda trgovci, bankari i posrednici. Iako ovo uređenje nije bilo hermetički zatvoreno, ipak je najčešće svako ostajao na svojoj ljestvici društva.
Klasično razdoblje Kine karakteriše i značajan napredak nauke i tehnologije, Kinezi su gotovo savršeno izračunali trajanje godine - 365,25 dana, sisteme navodnjavanja, medicinu i veterinu, te izume kao što su: barut, kolica sa jednim točkom, viseći most, kompas i papir (zakonom se kažnjavao gaženje ispisanog papira).
Poslije propasti dinastije Han u trećem vijeku n.e, Kina je narednih 300 godina bila rastrzana građanskim ratovima.
Kao spasilac iz rasula pojavio se car Suej Jang Dung (kratkotrajna dinastija Sung) koji je do 581. godine uspio da okonča ratove. Car Suej započeo je javni projekat prokopavanja Velikog kanala koji bi spojio najveće dvije kineske rijeke sa bezbroj manjih kanala, čime bi snažnije povezao sjeverni i južni dio Kine.
Ipak, zbog teškog rada oko izgradnje, zatim vrtoglavog podizanja poreza u tu svrhu ali i zbog neuspješnih vojnih pohoda i raskošnog života, narod ga je ubrzo ubio.
Iako je trajala kratko, dobre strane dinastije Suej su poslužile kao odskočna daska sljedećoj dinastiji Tang (618-907) koja je Kini donijela procvat kako likovnih umjetnosti, arhitekture i poezije, tako prvu štampanu knjigu, „Dijamatska sutra“ koja je od Gutembergove štampane Biblije starija preko 500 godina, ali i vrtoglave finansijske prihode od Puta svile, te se vrijeme vladavine Tang dinastije smatra i „zlatnim dobom Kine“.
Tang dinastija je imala armiju pisara i nastojala je unaprijediti korumpirani i veliki birokratski aparat, ali je manje pažnje posvetila vojsci, te je unajmljivala Ujgure, narod iz centralne Azije turkijskog porijekla, koji su, uvidjevši odbrambene nesposobnosti ove dinastije na kraju joj došle i glave 907. godine.
Dinastija Sung je 960. godine zbacila Ujgure, mada su ovi nastavili da ugrožavaju kineske granice te se prestonica preselila iz Čangana u Handžou na jug zemlje. Ova dinastija je ponovo ujedinila sjeverni i južni dio Kine te je svojim dostignućima u kulturi i tehnologiji, trgovinom čajem, svilom, porcelanom (Sung porcelan se smatra najkvalitetnijim kineskim porcelanom) daleko nadmašila evropske savremenike toga doba. Nastojali su uvesti red u administraciju ispitima iz vremena dinastije Han. Izdali su i prvu papirnatu novčanicu na svijetu 1024. godine. Gradili su se veliki brodovi – džunke koji su vođeni magnetnim kompasima krenuli u daleke istraživačke i trgovačke pohode. Ipak, sjeverni dio Kine će uskoro zauzeti narod Đursen iz Mandžurije sa sjevera, a južni dio će naposlijetku slomiti Mongoli predvođeni Kublaj-kanom (unukom Džingis-kana) 1279. godine, djelimično i zbog teške strateške greške, jer su smijenjene sposobne vojskovođe u strahu od pobune, a na njihova mjesta su postavljeni učeni ali vojno neiskusni ljudi. Mongoli su osnovali dinastiju Juen koja je vladala Kinom oko 90 godina.
Kinesku dinastiju Ming (posljednja domaća kineska dinastija) osnovao je Ming Hung Vu, „Borbeni car Ming“ koji je rastjerao Mongole i Juen dinastiju 1368. godine. Car je bio tiranin ali je uložio velike napore u izgradnju Velikog kineskog zida, zauzevši prostrane dijelove današnje unutrašnje Mongolije (napad je očigledno najbolja odbrana). Da bi upravljali tako velikom zemljom, otvarane su brojne škole za činovnike, razvijena gusta špijunska mreža da bi se upecali i likvidirali korumpirani činovnici. Hongvuov sin Džu Di je uzurpirao presto početkom 15.vijeka, preselivši prestonicu u Peking gdje je počeo sa izgradnjom čuvenog „Zabranjenog grada“.
Od 1405-1433 brodovi dinastije Ming istraživali su ogromna morska prostranstva Indijskog okeana i istočne obale Afrike, u sedam diplomatsko-trgovačkih pohoda muslimanskog admirala i evnuha Dženg Hea (prisutan na prva četiri putovanja na kojima je obišao 37 zemalja i desetkovao gusare koji su ometale kineske trgovce). Njegove pohode zapisao je muslimanski učenjak Ma Juen. Iako su kineski kartografi detaljno opisali obale Arabije i istočne Afrike, a u Kinu su donešene prvi put egzotične životinje (Dženg He je Džu Diu poklonio žirafu rekavši mu da je to mitska životinja Kilin koja donosi sreću) ipak su kineski car zajedno sa savjetnicima odlučili da se ne troši novac u dalja istraživanja, prosto nisu vidjeli ništa naročito korisno na tolikim udaljenostima. Ostaje naravno veliko pitanja, šta bi se desilo da su Kinezi otkrili Ameriku? Za ovu dinastiju su karakteristične izuzetno skupocjene vazne sa kobaltno-plavom glazurom.
No dok se Kina sve više zatvarala, zapadni svijet je počeo da je otkriva. Portugalci trgovci su stigli u Kinu 1514. godine a za njima su stigli ubrzo i hrišćanski misionari. Evropski uticaj se lagano uvlačio u Kinu koja je sve više tonula u korupciju i siromaštvo, koje je dovodilo do neprestanih ustanaka seljaka, koji su se pojačavali uslijed nekoliko epidemija i gladnih godina.
Ustanak pod vođstvom Lija Cičenga 1644. je uspio a posljednji car iz dinastije Ming se objesio da bi izbjegao zarobljavanje. Mandžurci, narod koji je živio sjeverno od Kine su vidjeli svoju šansu u ovom prevratu te su lako pobjedili Lija uspostavivši novu dinastiju u Kini – Ćing koja je vladala od 1644. do 1911 godine.
Mandžurci su bili slični Mongolima pa su Kinezima nametali svoje običaje, ko bi odbio da obrije čelo i „pusti“ pletenice bio bi pogubljen. Ipak nisu mogli ni htjeli potisnuti sve kineske običaje, usvojili su kineski politički sistem i uveli Kineze u carski biroktatski aparat pa je s vremenom dinastija Ćin prihvaćena kao domaća dinastija.
Najveći vladar iz ove dinastije bio je Car Kangsi (1661-1722). On je učvrstio granice Kine, a kineska kultura je doživjela svoj vrhunac jer je bio pokrovitelj umjetnika i naučnika. Vjerski tolerantan, pod njegovom vladavinom je oko 300 hiljada Kineza primilo rimokatoličku vjeru (čuveni jezuitski misionar među Kinezima bio je Mateo Riči), no poslije njegove smrti kineski hrišćani su bili gotovo van zakona.
U 18. vijeku Kinesko carstvo je doseglo najveći obim, sem teritorije današnje Kine (bez Tajvana) Kina toga doba obuhvatala je i današnju Mongoliju, dijelove Kazahstana, Korejsko poluostrvo i dijelove Rusije preko rijeke Amur.
Tokom vladavine Ćien Lunga (1736-1795) počeo je da nestaje stari kineski način života (car je bio netalentovan ali plodonosan pjesnik, pripisuju mu se oko 40.000 pjesama). Broj stanovnika je naglo počeo da raste (udvostručio se) ali su i korupcija i porezi rasli u visine. Ustanak bijelog lotosa nije uspio ali je mnogo oslabio Kinu, što su iskoristili evropljani da iznude velike trgovačke povlastice od Kine, što će ovu veliku zemlju vremenom staviti u položaj kolonije Zapada.
Za razliku od ekonomske i političke situacije, kulturne prilike u Kini su bile mnogo svjetlije, razvija se prvi moderni, realistični roman „Zlatni lotos“ i „San o crvenom paviljonu“ Cao Sjuegina objavljen 1791. godine. Napredovale su i likovna umjetnost i arhitektura čiji je najljepši primjer veličanstveni Carski grad u Pekingu.
Tokom 19. vijeka pa sve do kraja Drugog svjetskog rata, za Kinu su bila najteža vremena. Naime, da bi spasili državnu blagajnu Kina je strogo nadzirala trgovinu sa stranim silama, što nije odgovaralo prije svega Velikoj Britaniji koja je do tada plaćala srebrom za čaj i porcelan. Zato su firme bliske Londonu počele sa krijumčarenjem opijuma, droge koja izaziva tešku zavisnost, oslabe kinesku državnu kasu, te je od 1821. kada je plasirano 4.500 sanduka opijuma godišnje, lukavim obaranjem cijene 1830. godine isporučivano blizu 19.000 sanduka, a svega četiri godine kasnije prokrijumčareno je oko 40.000 sanduka što je kinesku državnu blagajnu osiromašilo za trideset i četiri miliona srebrnih dolara.
Pokušaji kineske carevine da nelegalnoj trgovini opijuma, koji je višestruko razarao Kinu stane u kraj, doveo je do dva Opijumska rata (1839-1842) i (1856-1860) u kojima je Kina poražena i ponižena, postavši pozornica za odmjeravanje Velike Britanije, Francuske, Njemačke, Japana, Rusije i na kraju i SAD-a koji su poput žalosne Afrike radili što su htjeli. Dva velika ustanka Tajpeški 1853 i Bokserski („boskeri“ su pobili na hiljada kineskih hrišćana) 1899. nisu uspjeli, preko dvadeset miliona Kineza je izginulo a Kina je morala činiti sve teže ustupke, davajući na kraju i dijelove svoje teritorije imperijalnim silama.
Porazi od Japana krajem 19. vijeka kojim je izgubila kontrolu nad Korejom i ekspanzija Japana tokom prve polovine 20. vijeka (tridesetih godina okupacijom Mandžurije) koja je doživjela vrhunac u Drugom svjetskom ratu kada je Japan zauzeo brojne važne tačke u Kini degradiralo je ovu zemlju na status ogromne vreće za nabijanje.
Ipak, komunističke snage (komunizam je uvezen u Kinu 1921. godine i u početku je bio saveznik sa nacionalistima Sut Jun Sena, sve dok njega nije naslijedio Čang Kaj Šek koji je pokušao uništiti komuniste, ipak su se uspjeli probiti iz obruča u Dugom maršu, dužine oko 10.000 kilometara, iako ih je preživjelo svega 10%) uspjevaju tokom Drugog svjetskog rata da pobjede suparničku vojsku i od 1949. uspostave Komunističku Kinu pod vođstvom Mao Cedunga (1949-1976) koji je uspio da stvori autoritativnu vlast sposobnu da sprovede neophodne socijalne, ekonomske i industrijske reforme. Maove reforme „Veliki skok naprijed“ i „Kulturna revolucija“ samljele su milione neistomišljenika, po procjenama čak i do 60 miliona Kineza je platilo glavom, što ipak zvuči mnogo čak i za najmnogoljudniju zemlju na svijetu.
Kina je danas druga ekonomska sila svijeta, koja je mudro odstupila od brojnih komunističkih dogmi po pitanju zakona tržišta, otvorivši nekoliko ogromnih gradova i zona za slobodnu trgovinu sa zapadnim partnerima kojima odgovara kineska jeftina radna snaga i kvalitet izrade te tako krupnim koracima smanjuje zaostatak za SAD-om, prodirući, neki novim Putem svile čak i do Balkana.
***nastavak teksta o Kini slijedi za dvije sedmice***
(Sve tekstove Danijela Mihića iz serijala "Mali odmor" čitajte OVDJE...)