Dispepsija i bolesti želuca: simptomi, uzroci i liječenje. Naučite kako pravilna ishrana, hidratacija i gastroprotekcija pomažu varenju.
- Dispepsija je poremećaj varenja gornjeg dijela digestivnog trakta. Može biti funkcionalna ili organska.
- Organska dispepsija često nastaje zbog gastritisa, H. pylori, lekova ili refluksa. Simptomi su gorušica, bol, mučnina i nadimanje.
- Liječenje uključuje manje, češće obroke, adekvatnu hidrataciju, izbjegavanje štetnih namirnica i konsultaciju gastroenterologa ako simptomi traju.
Poremećaje funkcije, simptome, znake i oboljenja gornjih partija sistema za varenje (jednjaka, želuca i dvanaestopalačnog crijeva - duodenuma) obično opisujemo u sklopu pojma dispepsija (poremećaj varenja, loše varenje).
Dispepsija
Dispepsija može biti funkcionalna (u 60% slučajeva) i organska (40%).
Funkcionalna dispepsija isključuje postojanje organskog oboljenja (nakon sprovedenog inicijalnog tretmana i rezultata ispitivanja) i odnosi se na individualnu preosjetljivost digestivnog trakta, konstituciju, te odgovarajući aspekt autonomnog nervnog sistema koji je odgovoran za funkciju digestivnog trakta.
U osnovi, to je najčešće poremećaj pokretljivosti – motorike digestivnog trakta usljed prenadraženosti glatkih mišića zida ovih organa, poremećaja ravnoteže neurotransmitera odgovornih za prenos impulsa za kretanje, te poremećaja sekrecije u digestivnom traktu. Posljedično, nastaju simptomi koji mogu biti identični onima koji se viđaju kod organske dispepsije.
Autonomni ili periferni nervni sistem nije pod kontrolom naše volje i svijesti, ali je u stalnoj i tesnoj vezi sa korom mozga i centrima odgovornim za afektivne i kognitivne funkcije. To objašnjava funkcionalne poremećaje kod osoba odgovarajuće psihološke konstitucije kao i pojavu i promjenu intenziteta tegoba u sklopu životnih navika, stresa, promjene sredine...
Organska dispepsija se definiše kao postojanje oboljenja digestivnog trakta. Ova oboljenja su obično povezana sa stanjima povećane produkcije želudačne kiseline, tzv. hiperaciditeta (koji može biti prisutan i u stanjima funkcionalne dispepsije). Želudačna kiselina (HCl – hlorovodonična kiselina) se luči u tzv. parijetalnim ćelijama zida želuca (molekulskim mehanizmom tzv. protonske pumpe zamjene jona – osnova dejstva današnjih lijekova u liječenju poremećaja hiperaciditeta čine blokatori ove pumpe).
Ona čini glavni sastojak želudačnog soka koji je odgovoran za inicijalni proces razgradnje i varenja hranljivih materija dospjelih hranom u želudac. S obzirom da se radi o jakoj kiselini (korozivno sredstvo) i njenom agresivnom potencijalu, na površini sluznice želuca postoji odbrambeni sloj – mukus, koga čine bazne supstance i specifični protein (najvažniji su prostaglandini), a koji štiti od autodestruktivnog efekta želudačne kiseline.
U ovakvom odnosu je bitna ravnoteža ovih supstanci i svaka situacija promjene ovog odnosa favorizuje potencijalno oštećenje sluznice (infekcija, efekat lijekova, zračenja, vrste namirnica, trauma, pridružene bolesti) i stanje hiperaciditeta.
Lučenje želudačne kiseline se odvija u odgovarajućem fiziološkom ritmu koji je bitan za adekvatan proces varenja. Porast lučenja se odvija u ranim jutarnjim satima, u toku dana je obično konstantan, a u toku noći se sekrecija smanjuje, što je određeno aktivnošću autonomnog nervnog sistema i posebnim lokalnim mehanizmima.
Zbog toga je neophodno prilagoditi način ishrane i životne navike približnom fiziološkom “ritmu” rada želuca (manji, a češći obroci, obavezan doručak, smanjen unos hrane pred spavanje, selekcija manje štetnih namirnica). Vrlo bitna je i adekvatna rehidracija, unos vode, jer se time postiže i svojevrsno razblaživanje želudačnog soka i kiseline (npr. u stanjima dehidracije su simptomi ovih oboljenja izraženiji).
Najčešća oboljenja gornjih partija digestivnog trakta povezanih sa stanjima hiperaciditeta:
- Gastroezofagealna refluksna bolest (GERB ili GERD)
- Gastritis izazvan Helicobacter pylori infekcijom
- Erozivni gastritis i ulkusna bolest
- Bilijarni gastritis
- Karcinom želuca
Gastroezofagealna refluksna bolest (GERB ili GERD)
Nastaje u stanjima disfunkcije donjeg ezofagealnog sfinktera (prstenasti mišić koji propušta sadržaj iz jednjaka u želudac), često i u sklopu postojanja želudačne kile – hijatalne hernije. Naime, u ovim stanjima navedeni mišić ostaje više-manje otvoren, omogućavajući povratni tok (refluks) kiselog sadržaja iz želuca ka jednjaku (sluznica jednjaka nije otporna na dejstvo kiseline, te nastaju oštećenja različite težine na sluznici donjeg dijela jednjaka). Zbog toga i sadržaj ostaje duže u želucu i proces varenja se mijenja, usporeniji je.
Pacijenti najčešće imaju simptome kao što su:
- gorušica,
- osjećaj težine nakon jela,
- podrigivanje,
- vraćanje hrane ka jednjaku i ždrijelu (tipični simptomi).
- Atipični simptomi kao što su:
- grebanje u grlu,
- kašalj,
- osjećaj otežanog disanja ili lupanja srca (tegobe nastaju nakon obilnijeg obroka ili konzumiranja provocirajućih namirnica kao što su slatkiši, topla tijesta, alkohol, začinjena hrana, kafa).
Često su tegobe izražene noću ukoliko se kasno konzumira hrana, a i ležeći položaj favorizuje refluks.
Gastritis izazvan Helicobacter pylori infekcijom
Gastritis izazvan Helicobacter pylori infekcijom predstavlja najčešći oblik organske dispepsije danas.
Podrazumijeva zapaljenje sluznice želuca uzrokovano infekcijom sa H. pylori. Smatra se da je polovina čovječanstva inficirana ovom bakterijom (veliki broj ljudi ne mora da ima ikakve simptome), a incidenca je veća u zemljama sa niskim standardom i higijenskim uslovima kao i u starijoj životnoj dobi. Prisustvo H. pylori infekcije se dovodi u vezu sa pojavom čira (ulkusa) i erozija na želucu i duodenumu u 80% slučajeva.
Proces zapaljenja se objašnjava narušenom ravnotežom u nivou sluznice želuca koja je posljedica djelovanja produkata same bakterije te lokalnim odgovorom na infekciju.
Glavne tegobe koje imaju pacijenti su:
- bol u predjelu želuca (lažice ili epigastrijuma) koji je najčešće u vidu tištanja, žarenja, ponekad tup,
- mučnina,
- povraćanje,
- nadimanje,
- ponekad poremećaj pražnjenja stolice,
- oslabljen apetit
Gastritis izazvan H. pylori infekcijom se dijagnostikuje endoskopskim pregledom gornjih partija digestivnog trakta (ezofagogastroduodenoskopija – EGDS) sa uzimanjem uzorka sluznice i histološkom potvrdom postojanja bakterije.
Postoje i senzitivni, neinvazivni testovi – tzv. izdisajni test ili test antigena H. pylori u stolici, koji u visokom procentu potvrđuju ili isključuju infekciju.
S obzirom na sličnost tegoba i simptoma, prvi korak u razlikovanju funkcionalne od organske dispepsije je potvrda ili isključenje infekcije sa H. pylori. U slučaju potvrde, sprovodi se specifično liječenje (primjena antibiotika i inhibitora protonske pumpe), u drugom slučaju se sprovodi simptomatska terapija.
Erozivni gastritis i ulkusna bolest
Erozivni gastritis i ulkusna bolest
Ovaj tip bolesti karakteriše površno (erozije) ili dublje oštećenje sluznice i zida želuca i početnog dijela duodenuma (ulkus – čir), a kao posljedice djelovanja štetnih faktora.
Najčešći uzroci danas ovakvih oštećenja je primjena lijekova. Tipično štetni lijekovi su nesteroidni antiinflamatorni lijekovi (NSAIL ili NSAID, salicilati, kortikosteroidi, lijekovi protiv zgrušavanja krvi, preparati gvožđa itd). Znamo da se ovi lijekovi široko koriste u populaciji, naročito kod osoba starije životne dobi, a u sklopu kardiološke ili reumatološke terapije.
Ovi lijekovi dovode do smanjenog stvaranja prostaglandina kao glavnih sastojaka odbrambenog sloja (mucina) čime je sluznica direktno izložena agresivnom dejstvu želudačne kiseline (tome doprinosi i pridružena H. pylori infekcija u ovoj populaciji).
Tegobe kod ulkusne bolesti su slične kao kod gastritisa izazvanog H. pylori infekcijom, ali mogu biti intenzivnije i izraženije, naročito bol i povraćanje. Ponekad se ulkusna bolest ispolji komplikacijama u vidu krvarenja (povraćanje tamnog sadržaja i/ili pojava crno prebojene, katranaste stolice) ili, u težim slučajevima, perforacijom zida želuca ili duodenuma.
Liječenje je isto kao kod liječenja H. pylori infekcije uz obavezan prekid primjene štetnih lijekova.
Bilijarni gastritis
Vrsta upale sluznice želuca uslovljena djelovanjem žučnog sadržaja na sluznicu želuca. Nastaje usljed refluksa žuči iz duodenuma (gdje se izlučuje fiziološki) u želudac, praveći vrstu hemijskog zapaljenja. Češće se viđa kod osoba kod kojih je učinjena operacija žučne kese ili imaju hroničnu upalu žučne kese. Liječi se obično simptomatski.
Karcinom želuca
Povećana incidenca prethodnih godina, naročito u mlađoj populaciji. Uglavnom agresivna vrsta karcinoma kod koje se uspjeh u liječenju očekuje samo ukoliko se dijagnostikuje u ranoj fazi (u sklopu dijagnostike je zato vrlo važno kod svakog ulkusa ili promjene na sluznici želuca, čak i vrlo malih, uzeti isečak, a prethodno na osnovu podataka adekvatno postaviti indikaciju za endoskopski pregled).
Treba naglasiti da je, osim specifičnog liječenja opisanih oboljenja, vrlo bitna i primjena adekvatnog režima ishrane i životnih navika.
Kod ovih oboljenja neophodna je upotreba manjih i češćih obroka (5–6 u toku dana) uz izbjegavanje obroka u večernjim satima i pred spavanje kao i selekcija namirnica.
Treba izbjegavati začinjenu, masnu hranu, gazirana pića, alkohol, kafu, pretjerano vruće ili hladne namirnice, dimljene namirnice, veći unos slatkiša, kiselih namirnica. Ove namirnice, sa jedne strane, stimulišu sekreciju kiseline, a sa druge, sporije i teže se vare.
Preporučuje se unos voća, povrća, žitarica, barenih namirnica, tzv. mršavih mesa (piletina, riba…), primjena blagih čajeva (kamilica, đumbir), adekvatan unos vode, prekid pušenja i unosa alkohola.
Tegobe u sklopu navedenih oboljenja često imaju sezonski karakter (intenzivnije su u jesen i u proljeće). To je naročito bitno u našim uslovima, s obzirom na promjenu načina ishrane (upotreba masne, kalorijske hrane, začinjenih, zapržених jela i naročito zimnice – kiselih i ljutih namirnica). Sezonski karakter tegobe se objašnjava promjenom dnevno-noćnog ritma (čime se mijenjaju i uslovi lučenja kiseline i ravnoteže), promjenom atmosferskog pritiska, stanjima prolongiranog stresa u ovim periodima sa posljedičnom promjenom stanja autonomnog nervnog sistema. Takođe, kod izvjesnog broja pacijenata tegobe mogu biti izraženije noću (smanjena sekrecija kiseline, smanjena motorika zida želuca, ležeći položaj – usporavanje varenja).
U svakodnevnoj kliničkoj praksi, najveći broj pacijenata se obrati gastroenterologu u sklopu tegoba po tipu funkcionalne dispepsije (način života, evolutivni momenti, prolongiran stres, neadekvatna ishrana…).
Među organskim oboljenjima, najčešći je gastritis uzrokovan H. pylori infekcijom kao i oštećenja sluznice gornjih partija digestivnog trakta uzrokovana primjenom štetnih lijekova.
Po današnjim preporukama, dispepsija se dijagnostikuje i liječi na nivou primarne zdravstvene zaštite. Naročito je bitna edukacija i sprovođenje mjera tzv. gastroprotekcije (zaštita sluznice želuca inhibitorima protonske pumpe – IPP) kod pacijenata koji moraju kontinuirano da koriste salicilate ili NSAIL.
Pacijenta treba uputiti gastroenterologu u slučaju izostanka terapijskog efekta, sumnje na postojanje pridruženih bolesti sa zahvatom digestivnog trakta, a naročito u slučajevima pojave tzv. simptoma alarma.
Oni podrazumijevaju:
- pogoršavajuće bolove,
- učestalo povraćanje,
- progresivni, brz gubitak tjelesne težine,
- znakove krvarenja iz digestivnog trakta,
- anemiju kao i palpabilnu masu u stomaku.
Tekst: Stetoskop