Mali odmor: Irak, Iran i Avganistan

/Za Mondo.ba piše Danijel Mihić/

Irak

Na prostoru današnjeg Iraka te dijelova Irana, Sirije i Turske, a između rijeka Tigris i Eufrat, nalazila se Mesopotamija, „međurečje“ ili „kolijevka civilizacije“. Oko 3.000 godina prije nove ere na tom području razvili su se prvi gradovi-države, sa velelepnim hramovima i palatama (vladari su bili i vrhovni prvosveštenici), u kojima su se, pored prvih urbanističkih uređenja i napredne poljoprivrede, razvili i trgovina (Mesopotamija je bila siromašna rudama koje su kupovali iz Anadolije u današnjoj Turskoj) i pismo.

Civilizacijsko jezgro se razvilo u južnom dijelu Mesopotamije u Sumeru (3000-2340 p.n.e.), zatim se širilo ka sjeveru na područje kojom je vladala dinastija Ur (2100-2000 p.n.e.) te Vavilon (1792-1750 p.n.e.), a car Sargon Akadski (osnovao Akad)  vladao je 23. vijeku prije nove ere prostranim područjem koje je pokrivalo teritorije od današnjeg Izraela i Sirije i južnih dijelova Turske, preko Iraka i jugozapadnog dijela Irana.

Oko 1700 godine p.n.e. Hamurabi (čuveni „Hamurabijev zakonik“), vladar Vavilona osniva carstvo u Mesopotamiji.

Između 8-7 vijeka p.n.e. – Asirska vladavina iz Ninive proteže se na prostor nekadašnjeg starog asirskog carstva.

Persijski vladar Kir 539. godine p.n.e. zauzima Vavilon.

Aleksandar Makedonski zauzima 331. godine p.n.e. Vavilon i cijelu regiju, kojom vladaju njegovi nasljednici Grci do drugog vijeka p.n.e. a zatim upravu nad ovim područjem preuzimaju Parćani i persijski Sasanidi.

Važniji drevni gradovi Mesopotamije:

Mari (oko 2500 - 1757 p.n.e.) – svoj značaj je dugovao položaju na raskrsnici puteva koja je povezivala Mesopotamiju sa Sirijom na sjeverozapadu, odakle su u zamjenu za građevinski materijal i rude izvožene žito, koža i vuna. Više puta razaran i obnavljan sa kraljevskom palatom koja je proširivana te hramom boginje Nini-Zaze.

Ur (oko 3000 – 316. godine p.n.e.) – važan skladištni centar zbog svog položaja na Eufratu, a u to vrijeme se nalazio i na morskoj obali (kasnije će naslage koje su nanosili Tigris i Eufrat udaljiti morsku obalu ka jugu). Poznat i po pronalasku 16 grobnih (većinom opljačkanih) jama sa pogremnim komorama od kamena ili cigle u kojima su pronađeni izuzetni pozlaćeni ukrasa kao i mnogi drugi obredni predmeti. Otkriveni su i jezivi običaji kolektivnog žrtvovanja dvorana, vojnika, slugu i muzičara koji bi ispijali čaše otrova i umirali zajedno sa tek sahranjenim vladarom. Najčuveniji pronalazak je bio „Kraljeva zastava iz Ura“ koji na drvenoj kutiji dužine 45 cm prikazuju slike od mozaika rata i mira, a građevina Urov zigurat (stepenasta piramida) će postati inspiracija za veći Vavilonski zigurat.

Niniva (700-612 p.n.e.)  – simbol Asirske moći, čije uništenje je izazvalo oduševljenje kod potlačenih naroda pa tako i kod starozavjetnog proroka Nauma koji je klicao: „Teško gradu krvničkom (...) opusti Niniva, ko će je žaliti“. Asirci nisu imali izlaz na more pa su neprestano ratovali za kontrolu trgovačkih puteva i pri tome činili nebrojene surovosti u vjerskom zanosu koji je ovjekovječen u figuri boga Ašura koji lebdi iznad njih dok odlaze u bitku kao i u Bajronovoj pjesmi „Senaheribovo pustošenje“. Asirci su i premještali pokorene narode razbacujući ih širom prostranog carstva tako ih onemogućivši da izazivaju veće pobune. Čuvena Asurbanipalova biblioteka i ogromna carska palata u Kalahu (današnjem Nirmundu) prepune ratnih slika, najpoznatije su građevine Ninive.

Vavilon (oko 2300 – 539. p.n.e.) – grad visećih vrtova, kapije Ištar i loše reputacije iz Biblije kojeg je car Hamurabije sa svojim Zakonom u 18. vijeku p.n.e. uvrstio u sve kvalitetnije udžbenike prava, a car Nabudohonosor učinio pulsirajućim srcem ogromne imperije. Po Bibliji u njemu je Bog pomiješao jezike ljudima koji su počeli zidati vavilonsku kulu koja je trebala da bude simbol njihove moći.

Hatra (3. vijek p.n.e, danas je neistražena i u lošem stanju zbog ratnih dejstava u regionu). Osnovala su ih araspksa plemena. Za vrijeme Partskog carstva postala je važan vjerski i trgovački centar. Smatra se najočuvanijim partski gradom,a poznat je i po spajanju starogrčkih, mesopotamskih, sirijskih i arapskih božanstava pa je Veliki hram prosto nazvan „Božija kuća“. U centru grada nalazio se kvdratni prostor za vjerske rituale površine skoro dva hektara. U kinematografiji je ovaj grad poznat po uvodnim kadrovima iz filma „Istjerivač đavola“.

Nakon osvajanja Aleksandra Makedonskog ovom područjem su vladali njegovi generali koji su uspostavili svoje dinastije, a početkom nove ere za ovaj region su se otimali Rimljani i Parćani.

Godine 637. nakon bitke kod Džazule, vojska Arabljana muslimana zauzima područje današnjeg Iraka. Halif Mansur 762. osniva Bagdad kao političko i kulturno sjedište kalifata.

Između 900-1000 godine Bagdad pada u ruke šitskih Buvajhida, a nakon 1000. godine Turci Seldžuci zauzimaju teritoriju Iraka.

Turski sultan Sulejman 1534. godine osvaja Bagdad te Irak postaje dio Otomanskog carstva sve do Prvog svjetskog rata kada ovo područje zauzimaju Britanci tako ubrzavajaći komadanje i nestanak Turske carevine.

Liga naroda predaje mandat Britancima za upravu nad Irakom 1920. godine što dovodi do masovnog i bezuspješnog ustanka, kralj Fejsal tek 1932. proglašava formalnu nezavisnost, ipak Britanija zadržava pravo vojnog, političkog i ekonomskog prisustva u ovoj zemlji, te je na proljeće kritične 1941. godini, kada je usamljenoj Britaniji u ratu protiv Njemačke u Evropi i Japana u Aziji klizilo tlo pod nogama, irački lider Rašid Ali al-Gajlanija ponudio Hitleru saradnju koji mu je od kraja marta do kraja maja, preko Višijeve Francuske (pronacističke vlade) koja je držala Siriju, poslao značajnu vojnu pomoć, ali Britanci su krajem maja omeli taj opasan poduhvat, smijenili Rašida, postavili sebi lojalnu vladu i čvrsto vezali Irak i Iran za sebe u strahu od oslobodilačkih ratova Iraka, Irana i Indije koji bi mogli naći saveznika u Hitleru koji bi se tako u perspektivi u potpunosti spojio sa Japanom koji je u munjevitom ratu u Aziji već izbio na granicu sa Indijom.

Za vrijeme vladavine Britanaca iz ove zemlje opljačkano je neprocjenjivo i arheološko blago koje sada krasi Britanski muzej.

Nakon Drugog svjetskog rata Irak 1956. postaje dio proameričkog saveza zapadnoazisjkih sila, pet godina kasnije Kurdi na sjeveru podižu bunu za nezavisnost a 1972. Irak potpisuje ugovor o saradnji i sa SSSR-om.

Sadam Husein preuzima vlast 1979. godine, sljedeće godine izbija rat između Iraka i Irana koji je trajao do 1988. a početkom devedesetih godina Irak nastoji zauzeti Kuvajt što izaziva vojnu, političku i ekonomsku intervencije SAD i njenih saveznika.

Nakon neutemeljenih optužbi da Sadam Husein priprema tajno i nedozvoljeno oružje, te da podržava terorizam, SAD sa saveznicima 2003. godine okupiraju Irak, američke kompanije preuzimaju naftnu industriju, a u sukobima i beskrajnim terorističkim, često samoubilačkim napadima gine na stotine hiljada nevinih ljudi.

Iran

Prvo veliko persijsko carstvo nastaje ujedinjenjem Parćana i Međana pod carem Kirom Velikim 533. godine prije nove ere.

Persijski car, Darije Prvi (521-485 p.n.e.) bio je jedan od najvećih vladara Starog istoka, koji je osvojio ogromna prostranstva današnjeg Irana, Iraka, Sirije, Egipta te se sukobio sa malom ali odlučnom Grčkom koja je uspjela da odoli njegovoj sili. Bio je sljedbenika Zaratrustre, a sagradio je čuveni grad Persepolj.

Važniji drevni gradovi:

Suza (7000-6000 p.n.e. ruralni ostaci, 4000 p.n.e. nastanak grada - 1218 n.e.) – jedan od najstarijih gradova na svijetu, koji je preživio Elamce, Asirce, Ahmenide, Seleukide, Parćane, Sasanide, ali je tokom srednjeg vijeka doživio dva katastrofalna pustošenja, prvi od islamskih osvajača 638. godine i drugo od mongola 1218. od kojeg se više nije oporavio. Arheološko je nalazište od izuzetnog značaja.

Persepolj (515-330 p.n.e.) ceremonijalni glavni grad i vjersko središte Ahmenidskog carstva, sa veličanstvenim riznicama, hramovima, palatama, od koje su najpoznatije „dvorana od hiljadu stubova“ i „apadane“ koja je mogla primiti 10.000 ljudi. Za razliku od onovremenih građevine, u ovom gradu su objekte gradili plaćeni majstori iz okolnih zenalja.

Dinastija Ahemida vladala sve do okupacije Aleksandra Makedonskog 331. godine p.n.e.

Godine 224. p.n.e. osnovano je Sasinidsko carstvo koja je posjedovala značajnu vojnu moć i predstavljala stalnu opasnost rimskom carstvu, a u kojoj je preovladala dualistička religija zoroastrizam.

U periodu 637-641 muslimanski osvajači osvajaju Persiju koju iznutra politički rascjepkavaju.

Šah Ismail Safani 1502. godine utemeljuje Safavidsku dinastiju koja je iznjedrila nekoliko značajnih vođa, posebno značajan bio je Abas Veliki (1587-1629) u čije vrijeme je Evropa saznala za čuvene persijske ćilime, a Persiju ponovo ujedinila na temeljima šiitskog identiteta tako postavši ozbiljni protivnik Otomanskom carstvu. Poslije Safanida, šah Nahir uspostavlja kratkotrajno carstvo koje se raspada za dugo vremena, tek uspostavljanjem dinastije Kadžari 1779. (vladali sve do 1926. godine) Persija ponovo postaje ujedinjena.

Godine 1814. sa Britancima uspostavlja se dogovor o saradnji i zaštiti teritorija, ali kao i u drugim zemljama regiona to savezništvo sa Britanijom je imalo svoju cijenu te 1890. godine jedan Britanac dobija monopol na duvan što izaziva pobunu širom zemlje.

Tokom 19. vijeka Persija se našla u fokusu i Rusije, koja joj je otkinula teritorije sa Kavkaza 1828. godine, a pola vijeka kasnije i teritorije južno od Aralskog i istočno od Kaspijskog mora.

Rastrzana neprestanim unutrašnjim sukobima, Persija je konačno podijelnja na zone uticaja 1909. angloruskim sporazumom iz Sankt Petersburga između Velike Britanije i Rusije, a tokom Prvog svjetskog rata, Turska, Rusija i Velika Britanija su je okupirale.

Boljševici iz Rusije 1920. godine podstiču separatizam Gilana, Horasana, Kurdistana i Azerebejdžana koji su nakratko otcjepljeni, vraćeni Persiji 1922. godine.

Pukovnik Reza Kan udarom postaje šah 1925. godine i poput Kemala Ataturka u Turskoj modernizuje zemlju po ugledu na Zapad (uveo željeznicu, zapadnjačku odjeću, evropski pravni sistem, gradio škole, puteve, bolnice, veća prava žena) ali to je izazvalo neprekidne pobune koje su brutalno gušene, a plemenske vođe redom ubijane. Godine 1933. prisiljava britansko-persijsku naftnu kompaniju na bolji sporazum za njegovu zemlju, koja 1935. mijenja naziv u Iran.

Pošto je Reza bio naklonjen silama Osovine, Britanci i Amerikanci ga prisiljavaju da abdicira u korist njegovog sina, Muhameda Reza Pahvalija, a Velika Britanija i SSSR Iran preventivno okupiraju 1941. godine da bi Hitlera odsjekli od naftnih polja. Novom šahu obećavaju nezavisnost na konferenciji u Teheranu 1943, te se Britanija povlači iz Irana krajem 1945. a SSSR tokom 1946. godine.

U cilju jačanja države, novouspostavljeni nacionalistički režim pod Muhamedom Mosadekom 1951. nacionalizuje naftnu industriju i zato ga Amerikanci ruše 1953. godine.

Šah se vraća i 1963. godine objavljuje „bijelu revoluciju“ kojom nastoji ubrzati privredne i društvene reforme, žestoko se obračunavajući sa opozicijom, a godinu dana kasnije, šiitski vjerski vođa ajatolah Homeini prognan je u Irak zbog kritika sekularne države, ali se 1979. godine vraća iz Francuske i uvodi islamsku republiku.

Rat sa Irakom 1980-1988.

Homeini naredne godine izriče smrtnu presudu „fatvu“ britanskom piscu Salmanu Rudžiju zbog navodnog bogohuljenja u njegovim „Satanskim stihovima“.

Godine 1999. održavaju se izbori nakon 20 godina, sljedeće godine reformisti odnose ubjedljivu pobjedu.

Džordž Buš 2002. godine Iran naziva članicom „Osovine zla“, a američki obruč oko ove zemlje se i dalje steže.

Avganistan

Na području današnjeg Avganistana prostirala se drevna kraljevina Baktrija koju većim dijelom zauzima persijski car Kir Veliki 530. p.n.e.

Aleksandar Makedonski osvaja 327. p.n.e. većinu avganistanskih satrapija.

Avganistan ulazi 50. p.n.e. u sastav Kušanskog carstva, a 250. godine potpada pod vlast Sasanida, dok muslimanski Arapi nezadrživo nadiru 652.

U devetom vijeku lokalne persijske i arapske porodice vladaju ovom zemljom a 997. godine Mahmud od Ganzija zauzima presto; njegova vlast doseže do Pandžaba u Indiji.

Mongolske ratničke vođe Džingis-kan 1219. i Timur (Tamerlan) 1369. žestoko pustoše ovo područje.

Babur, potomak navedenih mongola, proglašava Kabul za prestonicu nezavisne kneževine 1504. godine, a potom osniva Mogulsko carstvo u sjevernoj Indiji. Nakon njegove smrti Avganistan se raspada na uzbečki sjeverni, mogulski istočni i presijski zapadni dio.

Ahmed-šah Durani izabran je 1747. godine odlukom plemenskog vijeća, osniva posljednje avganistansko carstvo, proširivši ga na sjevernu Indiju, ali carstvo se relativno brzo raspalo 1818. godine zbog unutrašnjih podjela. Dost Muhamed 1826. godine osvaja Kabul i osnova novi emirat koji postaje smetnja i Velikoj Britaniji i Rusiji. Pošto je otpočeo pregovore sa Rusima a sa Britanijom nije našao zajednički interes, Britanci otpočinju englesko-avganistanski rat koji dovodi do smjene Dosta koji će se nakon pobune vratiti na presto a sa V. Britanijom potisati sporazum o prijateljstvu 1855. godine.

Ipak to nije bilo dovoljno da Britanci u novom sporazumu iz Gandomaka 1879. anektira veliki dio avganistanske teritorije, zajedno sa Rusijom 1885. postignu sporazum o pograničnim pitanjima. Deset godina kasnije stvaraju teritorijalni uzani most do Kine takozvani „avganistanski prst“ ili Vahanski koridor da bi se razgraničili ruski i britanski interesi.

U prvoj polovini prošlog vijeka Avganistan je poprište unutrašnjih podjela, atentata na kraljeve, sporih reformi, u Drugom svjetskom ratu uspijeva da sačuva neutralnost, a članica UN postaje 1946. godine.

U eri Hladnog rata Avganistan se našao između SSSR i SAD, Sovjeti ih napadaju 1979. uključujući se na stranu marksističkih domaćih snaga ali se povlače 1988. godine. U to vrijeme Amerikanci pomažu talibane koji 1994. osvajaju Kandahar, a dvije godine kasnije i Kabul pretvorivši ga u jako uporište.

SAD napada i okupira Avganistan 2001. godine zbog optužbi da su Bin Laden i Al-kaida srušili zgrade Svjetskog trgovačkog centra u Njujorku. Ova zemlja je i danas nestabilna.

Geografija:

Irak

Irak se može podijeliti na četiri velike oblasti: na sjeveru su planine Kurdistana, na sjeverozapadu se nalazi ravnica Al-Džazira, zapad i jug su prekriveni pustinjama (preko 40 odsto zemlje), a u centralnom i istočnom dijelu prostire se Mesopotamijska ravnica.

Iako je ovo područje kolijevka civilizacije u kojoj su izmišljeni točak, pismo, kalendar, a u po Bibliji ovdje se nalazio i rajski vrt, Irak danas više potsjeća na pakao neimaštine i ratova. Najveće bogastvo, rezerve nafte eksploatišu okupatorske američke i druge zapadne kompanije.

Irak ima oko 39 miliona stanovnika, glavni grad je Bagdad, a ostali veći gradovi su Mosul, Basra, Arbil, Kirkuk, Faludža...

Bagdad – ima oko 8,7 miliona stanovnika, od osmog vijeka sjedište Abasida, u vrijeme Haruna el Rašida doživljava procvat koji se ogleda u pričama iz „Hiljadu i jedne noći“. U poznom srednjem vijeku bio je jedan od rijetkih gradova svijeta sa preko milion stanovnika. Narednih hiljadu godina istorija Bagdada nije bajkovita jer je ispisana suzama i krvlju.

Iran

Iran je velika zemlja sa mnogo etničkih i jezičkih grupa, (Persijanci 61%, Azeri 16%, Kurdi 10% i Luri), sa blizu 82 miliona stanovnika. U ovoj zemlji preovladava planinski reljef, posebno u zapadnom dijelu u kojem živi većina stanovništva (planinski lanci Zagros i Elbrus), uz Persijski zaliv reljef je nizijski, a na istoku preovladavaju slabo naseljene pustinje Kavir i Lut ispresjecane rijetkim i slanim jezerima.

Iran je značajan zbog svog strateškog položaja u Persijskom zalivu i po ogromnim rezervama nafte. Nakon islamske revolucije iz 1979. ova zemlja je u izolaciji, a vjerske vođe (šiiti) imaju veliki uticaj na državu kao i na islamski svijet uopšte.

Teheran ima oko 8,7 miliona stanovnika. Smješten na sjeveru zemlje, od Kaspijskog mora ga dijeli planina Elbrus. Najživahnije mjesto u gradu je pijaca (najveća zatvorena pijaca na svijetu). Sjeverno od pijace nalazi se čuveni dvorac Golestan – bivša rezidencija persijskog šaha. Zapadno od pijace i dvorca proteže se najduža ulica na svijetu.

Isfahan je grad kojeg je proslavio Abas Veliki sa brojnim i izuzetnim građevinama kao što su Džamija šejka Lotfolaha, Šahova džamija, pijaca, Imamski trg, dvorac Ali Kapu… Ima blizu dva miliona stanovnika.

Širaz, grad koji je star najmanje 4000 godina. Značajan univerzitetski centar prepun zelenila. Poznat po proizvodnji vina ali je ipak najčuveniji po izradi persijskih ćilima, od vune (resice od kozije dlake) i bez vještačkih boja, prave se ručno na starinski način, sa oko 250.000 čvorova na kvadratnom metru, te nije čudo što su ovi ćilimi izuzetno skupi. Ima oko 1,6 miliona stanovnika.

Tabriz, biser istočnog Azerbejdžana sa veličanstvenom plavom džamijom, blizu tromeđe sa Turskom i Azerbejdžanom. Nekad atrgovački centar u koji je svraćao i Marko Polo koji je bio oduševljen okusom tamošnjeg voća. U 16. vijeku procvjetala je Tabriska škola – nova struja minijaturnog slikarstva, koji su spajali slikarsko i dekorativno načelo, likovi su postajali živopisniji, a pejsaž više nije bio samo puka pozadina već sastavni dio kompozicije. Tabriz ima oko 2,2 miliona stanovnika i u njemu su napravljeni prvi persijski ćilime koje krase muzeje širom svijeta.

Avganistan

Veći dio teritorije Avganistana zauzimaju veličanstvene planine i prostrane pustinje, za vrijeme Puta svile, a planinski prevoj Hindukuš se smatrao jednim od najopasnijim na tome putu. Ova zemlja je centar za proizvodnju maka koji se proizvodi za proizvodnju opijuma. Na svakih 500 stanovnika dolazi po jedan automobil. Ima oko 37 miliona stanovnika.

Kabul, „Vrata ka Indiji“, grad u dolini istoimene rijeke, okružen je planinama, sa uskim ulicama bez kanalizacije. Grad je rastrzan sukobima do danas. Ima oko 4,4 miliona stanovnika.