Mali odmor: Turska i zemlje Kavkaza

/Za Mondo.ba piše Danijel Mihić/

Turska

Turska je zemlja koja se prostire većim dijelom na Anadolijskom polustrvu u Zapadnoj Aziji te manjim dijelom Evrope – Trakija. Ima oko 80 miliona stanovnika i snažan je most između Evrope i Azije, odnosno Balkana i Bliskog i Srednjeg istoka.

Veliku tursku državu su od antičkog doba naseljavali razni narodi poput iz susjedne Mesopotamije (današnji Irak i istočni dio Sirije) i Persija (današnji Iran), zapadni dio koji izlazi na Egejsko more kolonizovan je starim Grcima u od dvanaestog do osmog vijeka p.n.e. (grčke kolonije Male Azije su iznjedrile brojne mislioce, umjetnike i religijske ideje antičkog vremena) dok je Anadolija postala središte moćne hetitske države od 2000-1200 godina p.n.e.

Ipak ovo područje postaje tokom srednjeg vijeka srce Istočnog rimskog carstva (mnogo kasnije nazvane Vizantija) a od sredine 15. vijeka u potpunosti Vizantiju zamijenjuje ogromno Otomansko carstvo, opruženo na tri kontinenta, koje postoji sve do kraja Prvog svjetskog rata kada se ovo prostrano područje, po zamisli Velike Britanije, SAD i Francuske prvo isjeca na više oblasti, ali onda protivudarom Ataturka, koji sem vojnih uspjeha sprovodi korjenite promjene u državi, ukida feudalizam, carevinu i kalifat, spaja odmetnute regije ponovo u tursku republiku.

Tokom većeg dijela Drugog svjetskog rata Turska uspjeva sačuvati neutalnost, a pred kraj rata se priklanja saveznicima te uskoro postaje važna članica NATO pakta. Sedamdesetih okupira sjeverni dio Kipra kao odgovor na državni udar Grka kojim su pokušali ovo istočnomediteransko ostrvo pripojiti Grčkoj, a deset godina kasnije jedina priznaje „Tursku Republiku sjeverni Kipar“.

Osamdesetih godina prošlog vijeka se Turska počinje obračunavati sa Kurdima na istoku zemlje, (sa susjednom jermenskom zajednicom se obračunala tokom Prvog svjetskog rata kada su u genocidu, upravo uz pomoć Kurda sa kojim je turski narod duboko prožet, ubili i protjerali oko milion pripadnika ovog naroda biblijske starine).

Posljednjih godina tursko društvo se sve više vraća islamu, a okreće od sekularnih reformi Kemal Ataturka („kemalizam“), te su sve češći glasovi o obnovi nekadašnje turske moći. Započeti put kao EU stagnira već decenijama. Turska je na izvanredno važnom geostrateškom položaju i igra sve važniju ulogu u igrama svjetskih sila.

Glavni grad Turske (od doba Ataturka) je Ankara, grad sa oko 5 i po milona (sa predgrađima). 

Pošto je Ataturk proglasio republiku 1923. odabrao je Ankaru (antički naziv Ankare je u vrijeme Osmanlija promijenjen u Angora) tipičnu maloazijski provincijski gradić ali na važnom strateškom mjestu, u središtu Anadolije, za novu prestonicu. Široki bulevari, impozatne zgrade, mauzulej Ataturka, muzeji koji forsiraju istoriju Hetita (Turci imaju kompleks od vojno i ekonomski slabije Grčke koja je zapadni dio današnje Turske prvo kolonizovala a onda u Istočnom rimskom carstvu grčki jezik i kultura su dominirale, pa Turci u izmišljanju svojih korijena u Hetitima nastoje dokazati da su u ovoj zemlji duže od Grka koji su kulturno neuporedivo superijorniji).

Ostali gradovi:

Adana – najvažniji grad istočnog dijela Turske u blizini nemirnog Kurdistana i Irika. Ima oko 2,2 miliona stanovnika. Poznat u vrijeme Hetita ali je značaj dobio upravo u vrijeme moderne turske države. Kroz ovaj grad prolazi željeznička linija za Bagdad, jedna od najvažnijih u regionu. Poznata je i po uzgoju agruma (pretežno limuna) i pamuka.

Antalija – ovaj grad je zbog bogate turističke ponude postao „turska rivijera“. Ima ukupno oko 2,4 miliona stanovnika. Bogata je i umjetničkjim djelima i arheološkim nalazištima iz svih značajnijih epoha. Njene velike prednosti su topla klima i sunčani dani tokom gotovo cijele godine. Razlog takve povoljne klime je u tome što je izgrađena u prirodnoj zaštiti od osvajača u planinskom klancu koji okružuje primorsku ravnicu.

Bursa – prvobitna prestonica Osmanskog carstva (od 1326. do osvajanja Jedrena 1365. godine). Čuvena po starim džamijama i grobovima prvih turskih sultana. Ima oko 1,6 miliona stanovnika.

Izmir – nekadašnji čuveni antički grad Smirna, za koju se pretpostavlja da je rodno mjesto Homera prvog i čuvenog, starogrčkog pjesnika Homera. U ovom turskom gradu ističe se socijalni sistem agabej, koji podrazumijeva da stariji dječak uzme u zaštitu jednog mlađeg dječaka kojeg štiti za razne usluge. Ovaj sistem je vrlo rasprostranjen u Turskoj. Izmir ima oko 4,3 miliona stanovnika.

Konija – 200 kilometara južno od Ankare nalazi se Konija, konzervativni turski grad sa oko milion stanovnika. Ovaj grad je najpoznatiji po jedinstvenom derviškom plesu, kojeg je osmislio persijski pjesnik i islamski mistik sufista iz 13.vijeka, Dželaledin Rumi, poznat kao Melvana („učitelj“), koji je propovijedao i islamizaciju hrišćana Balkana i Male azije. On je jednom šetajući bazarom čuo ujednačene udare čekića te potonuo u razmišljanja vrteći se na desnoj nozi sve dok nije bio ubjeđen da je osjetio prisustvo Boga. Njegove propovjedi su bile čuvene ali su izazvale bijes kod pojedinih islamskih učitelja. Njegov ples vrtećih derviša „sema“ je u vrijeme Ataturka bio zabranjen. U okolini grada nalazi se čuveno arheološko nalazište iz osmog milenijuma p.n.e. Čatali Hijik.

Istanbul (bivši Vizantion pa Carigrad) – najveći grad Turske i dugogodišnja prestonica Vizantije i Otomanskog carstva, sa 16 miliona u gradu i još 6 miliona u predgrađima, jedini je grad na svijetu koji se prostire na dva kontinenta, veći dio u Evropi a manji u Aziji. Istorijska četvrt „Zlatni rog“ u sebi sadrži čuvenu crkvu Aja Sofiju koja je ponovo pretvorena u džamiju, Plavu džamiju, a u ovom gradu su poznati još i antički hipodrom, zatvorena pijaca Kapali Čaršija, Pijaca začina, bajkovita obala Bosfora… Iako ime preko 500 džamija, smatra se kosmopolitskim gradom zbog prisustva Jevreja, hrišćana i drugih manjina.

Važnije regije:

Anadolija

Prva naselja od gline nastala su u Anadoliji u trećem milenijumu p.n.e. Ova regija je kolijevka i brojnih izumrlih jezika kao što su hetitski, luvijski, palajski, lidijski i likijski. Oni su pisani na klinastom i i hijeroglifskom pismu. Reljef Anadolije je raznovrstan: prostrane suve visoravni, visoke ogoljene planine, plodne doline koje su za sobom ostavile rijeke. Zapadno od Kapadokije, živopisne zemlje vulkasnkih tufa, nalaze se velika jezera Egirdir i Bejšehir, okružena plodnim tlom. Na klimu planinskih oblasti u SI Anadoliji mnogo utiče Crno more.

Kapadokija

Kapadokija je u rimsko doba bila poznata po proizvodnji vrhunskog vina. U četvrtom vijeku, ovdje je procjetalo istočnohrišćansko monaštvo, a čuveni kapadokijski Oci su dali ogroman doprinos ranoj hrišćanskoj teologiji u vrijeme tek priznatog hrišćanstva. U periodu od osmog do jedanaestog vijeka, ovdašnje stanovništvo je iskopalo na desetine podzemnih gradova u stijenama od vulkanskog tufa (i do šest nivoa ispod zemlje) skljanjajući se u njih od arapske opasnosti. Najpoznatiji podzemni gradovi su Derinkuju i Kajmakli. Kapadokija je i regije jedinstvenih geoloških formacija koje izgledaju kao skamenjeni dzinovi sa kapama.

Istočna Trakija

Istočna Trakija je ujedno i evropski dio Turske preko koje graniči sa Grčkom i Bugarskom. Nakon Burse, Turci Osmanlije su prenijeli prestonicu u Andrijanapolj, koji je služio kao štit Carigradu sa evropske strane, a danas se zove Jedrene koje sa okolinom ima oko 400 hiljada stanovnika i nalazi se u blizini granice sa Bugarskom.

Zemlje Kavkaza

Tri zemlje koje danas postoje na Kavkazu su Gruzija, Jermenija i Azerbejdžan. I ovaj region je poput Balkana ili Bliskog istoga na vjetrometini velikih sila koje su komadale i kidale teritorije po svojim interesima. Kroz noviju istoriju za Kavkaz su se bespoštedno otimale Turska, Rusija i Persija (Iran), te se refleksi ukrštanja tih uticaja i danas osjete, učinivši ovaj region trajno nestabilnim.

Gruzija

Prvi pomen kraljevine Gruzije pada u vrijeme osvajanja cara Aleksandra makedonskog u 4. vijeku p.n.e.
Godine 318. Gruzija prima hrišćanstvo. Narednih 300 godina biće dijeljenja između Vizantije i Persije.
Kralj Bagrat Treći umire 1014. godine, a Gruzija zlatno doba srednjeg vijeka doživljava za vrijeme kraljice Tamare (1184-12139.

Mongoli 1326. uništavaju istočni dio zemlje.

Sredinom 15. vijeka, poslije pada Vizantije, Gruzija ostaje izolovana od hrišćanskog svijeta, Turci je komadaju.

Rusija je od 1783. garantovale Gruzinima slobodu al je Persija osvaja 12 godina kasnije. U prvoj trećini 19. vijeka Rusi tri puta uspješno ratuju protiv Persije i Turske zauzimajući dijelove Gruzije, ali rusko oslobađanje se pretvara u nasilnu rusifikaciju Gruzije što dovodi do porasta radikalizma 1881. godine.

Uslijed Oktobarske revolucije Gruzija proglašava nezavisnost, a Britanci je zauzimaju na tri godine, ipak po naređenju Staljina Crvena armija je ponovo zauzima 1921. godine, te od 1922-1936. Gruzija je u sastavu Zakavkaske Sovjetske Federativne Socijalističke Republike.

Masovne antikomunističke pobune iz 1924, 1956 kao i nemiri protiv vlade iz 1989. su ugušene.
Nakon raspada SSSR-a Gruzija 1991. proglašava nezavisnost ali Abhazija naredne godine želi da se otcjepi od Gruzije. Godine 2008. uz rusku vojnu pomoć, Abhazija i Južna Osetija postaju faktični nezavisne i pod ruskom interesnom sferom.

Gruzija izgleda kao sendvič između velikog Kavkaza na sjeveru (5000 m visine) i malog Kavkaza (3000 m visine) na jugu između kojih protiču rijeke Kura i Rioni. Pomenute planine se žargonski nazivaju „zemlje stogodišnjaka“ jer domaće stanovništvo pretežno doživljava duboku starost.

Iako je Gruzija poznata po vrhunskom vinu marke „Kidzmarauli“ ipak je njen najznačajniji proizvod čaj koji se izvozi u većini zemalja bivšeg SSSRa. Gruzija ima 3,7 miliona stanovnika.

Glavni grad je Tbilisi (u prevodu „Topli grad“) sa oko 1,1 milion stanovnika (do dva miliona sa okolinom). Ovaj prelijepi grad se zbog visokih kamenih zvonika naziva i Firencom Kavkaza.

Jermenija

Današnja Jermenija je tek manji od istorijske oblasti Jermenije koja je posljednji put podijeljena između Rusije i Turske sredinom 19. vijeka. Okružena skoro sa svih strana sa muslimanskim državama Turske, Azerbejdžana i Irana Jermeni se osjećaju ugroženo i stalno su jednom rukom na oružju. Ima ih svega 3 miliona i skoro polovina stanovnika živi u glavnom gradu Jerevanu. Posljednji rat sa Azerbejdžanom je koatastrofalno prošao jer je izgubljena skoro sva teritorija koja se povezivala sa jermenskom enklavom u oblast Nagorno-Karabah.

U šestom vijeku p.n.e. ovu teritoriju zauzimaju Persijanci nakon njih sirijski Seleukidi a u četvrtom vijeku p.n.e. Aleksandar Makedonski.

U prvom vijeku p.n.e. pod kraljem Tigranom Prvim (95-55) Jermenija postaje veliko carstvo, ipak Tigrana je pobijedio rimski general Pompej 66. godine p.n.e. pa od tada je bila prinuđena da plaća danak Rimu.
Kada je kralj Tridat 301. godine primio hrišćanstvo Jermenija je postala prva hrišćanska država na svijetu (u to vrijeme je hrišćanstvo bilo van zakona i progonjeno u rimskom carstcu). Ipak nakon Halkidonskog vaseljenskog sabora iz 451. godine, Jermeni ostaju u monofizitskoj jeresi (Monofiziti su učili da je Hristos imao samo jednu prirodu a ne dvije kako uči pravoslavlje) te iako su apostolske starine nisu dio pravoslavlja. Zanimljivo je i to da su Jermeni rano oblikovali svoju kulturu, jezik i pismo te je Mesrop Maštoc krajem 4. vijeka već preveo Bibliju na jermenski.

Arapi u sedmom vijeku zauzimaju ovu zemlju, ali su joj ostavili unutrašnju samoupravu koja je od kraja 10. do 11. vijeka, pod dinastijom Bagratida postala samostalna, ali tada je osvajaju prvo Vizantija pa Turci Seldžuci.

Najveći dio Jermenije je u 16. vijeku potpao pod Turke koji su se oko ove oblasti sukobljavali prvo sa Persijom, a kasnije sa Rusijom.

Tokom 1722-1730 Jermenija je na kratko izborila slobodu.

Rusi od 1828. vladaju dijelom Jermenije (koja predstavlja današnju državu) a otvara se jermensko pitanje koje nije spasilo ovaj narod u pokoljima 1894-1896 i genocidu Turaka nad njima krajem Prvog svjetskog rata.

Pod SSSR-om prvo je dio Zakavkaske SFSR, a od 1936. postaje zasebna republika unutar SSSR-a sa ipak loše ucrtanim mapama u odnosu na Azerbejdžan u kojem je ostalo dosta Jermena što je uzrok neprestanih tenzija i povremenih sukoba do danas.

Nacionalni simbol Jermenije je ugašeni vulkan i planina Ararat koju čežnjivo gledaju sa granice jer se ona danas nalazi u Turskoj.

Jerevan, hrišćanski bastion okružen muslimnaskim morem je stariji od Rima 29 godina. Danas je uveliko izmjenjen uslijed sovjetske arhitekture i urabanističkog plana grada.

Duhovni centar jermena je manastir Ečmiazdin.

Azerbejdžan

Kolijevka prastarih civilizacija Urartru i Medija. U četvrtom vijeku p.n.e. ovo područje pada pod persijsku vlast Sasanida. U sedmom vijeku Arapi osvajaju Azerbejdžan a njih u jedanaestom vijeku smjenjuju Turci Seldžuci.

Poslije više vijekova razmirica sa Persijom, 1728. Turcima Osmanlijama priznata uprava nad ovim područjem.

Po sporazumu iz Turkmenčaja iz 1828. sjeverni dio ove oblasti pripao Rusiji (kao i u slučaju Jermenije, ruski dio je sada država Azerbejdžan). Veliki broj Azera i danas živi u Iranu (bivša Persija).

U SSSR-u Azerbejdžan je od 1922-1936 ujedinjen sa Gruzijom i Jermenijom a kasnije, je dobio svoju republiku koja je izdejstvovala nezavisnost 1991. godine.

Azerbejdžan ima oko 9,5 miliona stanovnika, a glavni grad Baku „Grad vjetrova“ najznačajniji privredni centar u Zakavkazju, ima između 2-3 miliona.

Azerbejdžan je jedna od najsušnijih oblast na svijetu ali svoj ekonomski, dinamični život zahvaljuje naftnom bumu, eksploataciji nafte i prirodnog gasa. Ipak među omladinom sve više jača duh radikalnog islama. Zanimljivo je da na sjeveru ove zemlje postoji hrišćanska sekta Molokani („oni koji piju mlijeko“) koja se odmetnula od ruske pravoslavne crkve.