Na srpskom tlu sazdano je više od 200 manastira - svedoka srpske istorije, čuvara kulture, tradicije, baštine i nacionalnog identiteta.
U njima se čuva i blago pravoslavlja, ali i duhovnosti.
Reč manastir, na grčkom – monastirion (μοναστήριον), označava samotno utvrđenje ili samostan u kome se živi monaškim životom – u postu, molitvi, poklonički i s ljubavlju prema Bogu.
Ima ih svuda gde su živeli Srbi, pa se tako srpska istorija čuva i u Hilandaru na Svetoj Gori, ali i drugim državama.
Ovo su oni najznačajniji:
SOPOĆANI
Na izvoru reke Raške, kod Novog Pazara, nalazi se manastir Sopoćani. Nedaleko od svoje prestonice Rasa, Sopoćane je u 13. veku podigao kralj Uroš I (1246-1276). Naziv Sopoćani dobio je od reči sopot, što znači izvor.
Prema arhitekturi, ovaj manastir pripada raškoj školi. Njegovu posebnu vrednost predstavljaju freske koje su vrhunac srpskog, ali i vizantijskog slikarstva. Najpoznatija freska ovog manastira je Smrt Bogorodice koja se nalazi na 40 kvadratnih metara. U ovoj srpskoj svetinji nalazi se mnoštvo najpoznatijih fresaka iz srednjeg veka Srbije.
Manastir Sopoćani su jedan od naših najznačajnijih spomenika kulture. Od 1979. godine nalazi se na Uneskovoj listi zaštićenih spomenika. U Sopoćanima počivaju mošti kralja Uroša I, ali i deo moštiju svetih vračeva Kozme i Damjana, koji su s Kosova tokom devetesetih godina preneti u ovaj manastir. Kralj Uroš ipak nije bio jedini Nemanjić koji je gradio Sopoćane, jer je i car Dušan pomogao da se sagradi spoljna priprata, ali i zvonik.
RAVANICA
Manastir Ravanica, u podnožju Kučevskih planina kod sela Senje, važi za jedan od glavnih centara srpske istorije i duhovnosti. Izgradnja je počela 1376. godine, a završen je 1381.
Zadužbina je kneza Lazara, jednog od najistaknutijih u borbi protiv Turaka koji je izgubio život u Kosovskom boju 1389. godine. Njegove mošti danas počivaju u Ravanici. Knez Lazar bio je sahranjen u Prištini, a 1392. godine njegove mošti prenete su iz prištinske crkve u Ravanicu gde su položene u hramu Vaznsenja Hristovog. Tokom seobe Srba oko 1690. godine Lazareve mošti su opet premeštene, i to ovog puta u Sentandreju u Ugarsku, a nakon toga u manastir Vrdnik (Nova Ravanica) na Fruškoj Gori. Od 1989. godine opet se nalaze u njegovoj zadužbini pokraj Ćuprije.
U ovom manastiru, ali i oko njega nastale su pesme o boju na Kosovu, Milošu Obiliću, knezu Lazaru i kneginji Milici. Tokom burne istorije više puta je rušen i opustošen, ali je i obnavljan nesebičnim trudom monaha. Poveljom kneza Lazara manastiru je pripalo više od 1.000 hektara šume i 20 hektara obradive površine. Manastir je dobio ime po reci Ravanice koja se kod Ćuprije uliva u Veliku Moravu.
MANASIJA (RESAVA)
Manastir Manasija ili Resava kako se još naziva, zadužbina je srpskog despota Stefana Lazarevića. Nalazi se nedaleko od Despotovca.
Spomenik je kulture od izuzetnog značaja. Nije poznato tačno vreme njene izgradnje, ali se vezuje za početak 15. veka. Slobodno možemo da kažemo da je Manasija bila kulturni centar Srbije tog doba.Odmah nakon što je izgrađen počela je sa radom prepisivačka delatnost - “Resavska škola”.
Ovaj manastir su okupirali Turci koji su čak radili na njegovoj obnovi, ali samo zbog odbrambenih zidina. Onda je pao pod vlast Austrijanaca, ali to je trajalo kratko, pa je opet dospeo u turske ruke.
Manastir Manasija kod Despotovca ubrzo biva pod turskom vlašću, a postoje zapisi da je turska vojska radila na obnovi manastira, ali najviše zbog njenih odbrambenih zidina. Krajem 17. veka manastir Manasija kod Despotovca zauzeli su Austrijanci, ali je taj period trajao kratko, pa se manastir opet našao u rukama Turaka. Obnavljan je više puta. Najčuvenije delo u ovom manastiru je freska Svetih ratnika. Manastirski kompleks sastoji se od crkve Svete Trojice, velike trpezarije odnosno "škole" koja je teško oštećena i tvrđave s 11 kula od kojih je najveća čuvena "Despotova kula".
LJUBOSTINJA
Na pet kilometara od Trstenika nalazi se zadužbina kneginje Ljubice – manastir Ljubostinja. Manastir je podignut početkom 15. veka i posvećen je Uspenju presvete Bogorodice.
Turci su Ljubostinju palili i pljačkali više puta, pa su tako pojedini detalji njene arhitekture potpuno izmenjeni. Ima odlike spomenika moravske škole.
U Ljubostinji su sahranjene i kneginja Milica koja je bila žena kneza Lazara, ali i monahinja Jefimija, Uglješina žena.One su se po okončanju Kosovskog boja zamonašile u ovom manastiru zajedno s drugim udovicama srpske vlastele ubijene na bojevima na Marici i Kosovu polju.
Ljubostinja je danas ženski manastir i “čuva” je oko 50 monahinja. Na pragu priprate nalazi se uklesano ime graditelja Radeta Borovića – koji je u narodnim pesmama poznat kao Rade neimar koji je gradio crkvu. I slikar Makarije urezao je svoje ime u drvenom luku iznad istih vrata. Iz Ljubostinje je narod bio pozvan na ustanak tokom Kočine bune, a nakon njene propasti Turci za zapalili manastir u znak osvete.
Tada je otkrivena tajna riznica koja je bila sakrivena u manastirskom zidu iza ikone u kojoj je kneginja Milica sakrila svoje blago. Među opljačkanim blagom nalazila se i kruna kneza Lazara koja je danas u Istanbulu. Jefimija je u zlatu izvezla čuveni pokrov s pohvalom knezu Lazaru, kao poklon manastiru.
I Ljubostinja ima sve odlike manastira moravske škole. Na freskama koje krase Ljubostinju mogu se videti odela, nakit, i druge stvari vezane za proučavanje materijalne kulture onog vremena. Na zidovima su sačuvani likovi kneginje Milice i kneza Lazara, despota Stefana i njegovog brata Vuka. Od živopisa su sačuvani mali delovi – Arhanđeo Gavrilo, Sveti Juda, Sverti Teodosije...
PROHOR PČINJSKI
Manastir Sveti Prohor Pčinjski se nalazi na šumovitim obroncima planine Kozjak, na levoj obali reke Pčinje, u blizini sela Klenike, 30 km južno od Vranja.
Izgrađen je u 11. veku, a prema predanju, podigao ga je vizantijski car Roman Diogen (1067-1071) i to u znak zahvalnosti Svetom Prohoru Pčinjskom koji je prorekao da će Diogen postati car.
On je tokom svoje četvorogodišnje vladavine podigao malu crkvu posvećenuz svetom javanđelisti Luki, u koji je položio mirotočive mošti Prohora Pčinjskog uzidavajući ga u crkvu.
Diogen je postavio igumana, ekonome, jeromonahe i monahe, ali i metohe. Od tada miro neprestano teče iz svetiteljevih moštiju, i mnogi bolesni odlaze tamo radi isceljenja. I ovaj manastir je više puta uništavan, a najznačajnija obnova bila je zaslugom kralja Milutina koji je 1316. i 1317 pozvao solunske slikare Mihaila i Evtihija da oslikaju novi hram. Jedna od najprepoznatljivijih ikona Svetog Prohora Pčinjskog sa scenama iz njegovog žitija, nastala je 1871. godine i izradio je samouki ikonopisac Zaharije Desperski Samokovac. Manastir radi kao kulturno-prosvetni centar ovog kraja i u njemu je bogoslovska škola, prepisivačko-iluminatorska radionica, a organizovano se uči i ikonopisački zanat.
KRUŠEDOL
Manastir Krušedol sagrađen je 1509. godine na obroncima Fruške gore kod Iriga i zadužbina je svetog Maksima Brankovića, sina Despota Stefana Slepog i majke Angeline Branković.
U svojoj zadužbini živeli su i umrli i Maksim i Angelina. Oboje su proglašeni svecima i mošti su im čuvane u Krušedolu. Ovaj manastr pominje se i u turskom popisu iz 1546. godine.
Za razliku od ostalih fruškogorskih manastira, krušedolski su bili daleko veći. U Krušedolu se čuvaju ostaci grofa Đorđa Brankovića, patrijarha Arsenija IV Šakabente i mitropolita Jovana Georgijevića.
Tu su sahranjeni i Jovan Rašković, vojvoda Stefan Tupljikac, kneginja Ljubica (žena kneza Miloša Obrenovića), mitropolit Petar Jovanović i kralj Milan Obrenović. Ikonostas Krušedola sastavljen je od 36 ikona iz XVI i XVII veka. Pre svega izdvaja se Deizis, jedno od najboljih slikarskih ostvarenja XVI veka. Manastir Krušedol imao je i najvredniju riznicu od svih fruškogorskih manastira. Dragocenosti Brankovića i druge srpske vlastele čuvane se u toj riznici sve 1942. godine kada je opljačkana, a ostatak blaga odnet u Zagreb. Sačuvane dragocenosti vraćenes u četiri godine kasnije u Beograd i sada se nalaze u Muzeju SPC. Jedan deo tih dragocenosti izložen je u Krušedolu. I Krušedol je ženski manastir o kome se brinu monahinje.
ĐURĐEVI STUPOVI
Đurđevi stupovi jedan je od manastira u Crnoj Gori koji su u prošlosti imali ulogu duhovnog centra oslobodilačke borbe protiv turskih osvajača.
Podignut 1213. godine i zadužbina je župana Prvoslava Nemanjića, sinovca Stefana Nemanje.
Sveti Sava je 1219. godine u Đurđevim stupovima osnovao jednu od prvih sedam episkopija - Budimljansku. Manastir je u prošlosti pet puta spaljivan i razaran, ali isto toliko puta i obnavljan.
Đurđevim stupovima poznati su i po tome što je u njima 1857. godine doneta odluka o ujedinjenju plemena Vasojevića sa Crnom Gorom.
Đurđevi stupovi u Starom Rasu jedan su od najstarijih manastira srednjovekovne Srbije. Smešten je na oko četiri kilometra od Novog Pazara. Silueta jedne kupole postavljena je postolje stubaca, lukova i zidova, a vidi se sa desetine kilometara daljine. Podignut je u samom vrhu uzvišenja, a njegova posebna arhitektura – crkva Svetog Đorđa sa dve kule i zvonika – stlpa, odredila je naziv i crkvi i manastiru.
PEĆKA PATRIJARŠIJA
Na ulazu u Rugovsku klisuru kod Peći, uz reku Bistricu, nalazi se Pećka patrijaršija koju čini kompleks od četiri crkve i priprata. Crkve su posvećene Svetim Apostolima, Svetom Dimitriju, Bogorodici Odigtriji i Svetom Nikoli.
Crkva Svetih apostola je iz 13. veka, sazdana na mestu ranijeg hrama. Ktitor crkve je arhiepiskog Arsenije I (1234-1263) koji je podigao uz veliku pomoć Svetog Save. Kupola je pravljena po uzoru na Žiču.
Arhiepiskop Nikodim (1317-1324) podigao je crkvu Svetog Dimitrija. Po nalogu arhiepiskopa Joanikija II(1338-1346), ona je živopisana 1345. godine. U njoj se nalaze kivot Nikodima,patrijarha Jefrema (1375-1380) i još jedan čija pripadnost nije utvrđena.
Uz južni zid crkve Svetih Apostola dozidan je hram posvećen Presvetoj Bogorodici Odigtriji. Nju je dočekao arhiepiskop Danilo II (1324-1337). U tom hramu se nalazi jedna od najlepših fresaka srpske umetnosti XIV veka – Rođenje Hristovo.
Danilo II je sagradio je i Crkvu Svetog Nikole - malih dimenzija. Ova građevina prislonjena uz deo zida Bogorodične crkve. Prvobitni živopis je potpuno uništen, pa je po nalogu patrijarha Maksima (ponovo oslikana 1673. godine. Nove freske prikazuju život Svetog Nikole, ali i likove Stefana Nemanje, arhiepiskopa Save, Arsenija i Danila.
Iako je Pećka Patrijaršija mnogo puta bila pljačkana, ipak su sačuvana mnogobrojna vredna umetnička dela. Biblioteka Pećke patrijaršije ima 113 rukopisa od kojih su mnogi iz perioda nastanka samostalnosti srpske crkve.
U Pećkoj patrijaršiji nalazi se Romulovo jevanđelje iz 14. veka, ali i Dioptra – zbornik o čuvanju duše iz 15. veka. Od vrednih ikona najviše se izdvaja ona posvećena Pećkoj Bogorodici, ali i ikona Svetih vrača Kozme i Damjana. I manastir Pećka patrijaršija je ženski i o njemu se brinu monahinje. Ovu srpsku svetinju na Kosovu čuvaju specijalne jedinice KFOR-a. Pripratu je podigao arhiepiskog Danilo II pre 1376. godine i najveća je građevina u crkvenom kompleksu. U njoj većina sačuvanih fresaka datira iz 1561. godine. Najzanimljiviji je prikaz loze Nemanjića od osnivača Nemanje do cara Dušana.
Pećka patrijaršija smatra se jednim od najznačajnijih spomenika srpskog graditeljstva i čuvar je duhovnosti srpskog naroda. Upisana je 2006. godine na listu svetske baštine UNESCA.
MILEŠEVA
Kod Prijepolja na reci Mileševki nalazi se jedan od najpoznatijih srpskih manastira i najznačajniji u dolini Lima – Mileševa. Zadužbina je kralja Stefana Vladislava, sina kralja Stefana Prvovenčanog, koji je tu i sahranjen.
Manastir Mileševa podignut je u 13. veku, a čuven je pre svega po fresci Beli anđeo. Na slici je prikazan zapravo arhanđel Gavrilo koji sedi na kamenu i pokazuje Hristov prazan grob. Beli anđeo je bio skriven ispod druge freske od 16. pa sve do 20. veka.
Freske koje se nalaze na unutrašnjim zidovima Mileševe predstavljaju najveće slikarska umeća tog doba u Srbiji, ali i slikarstva u Evropi.
Mileševsko slikarstvo krase i portreti vladara. Među njima su Stefan Prvovenčani, kralj Radoslav, deo portreta Stefana Nemanje i dva puta kralj Vladislav, ali i Sveti Sava...
Mileševa je izgrađena 1218. i 1219. godine, a živopisana od 1222. do 1228.
Mileševska crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjeg sazidana je u raškom stilu, po uzoru na Studenicu i Žiču.
U ovom manastiru nalazila se jedna od prvih srpskih štamparija.
ŽIČA
Još jedno bogatstvo srpske istorije - manastir Žiča.
Nalazi se u blizini Kraljeva. Manastir je podigao kralj Stefan Prvovenčani, međutim, uništen je u 13. veku kada ga je spalio bugarski kralj Šišman. Stefan Milutin ga je obnovio početkom 14. veka, a tokom svoje istorije više puta je uništavan. Manastir je nakon turskog pustošenja obnovljen tek u 19. veku, a u njemu je 1882. godine krunisan knez Milan Obrenović. U Žiči su krunisani i srpski kraljevi Aleksandar Obrenović i Petar Karađorđević.
Manastir Žiča bio je sedište Srpske autokefane arhiepiskopije na čijem čelu je bio Sveti Sava. U njemu je zabeleženo krunisanje sedam srpskih kraljeva iz roda Nemanjića.
Manastir je bio razoren i tokom nemačkog bombardovanja Srbije 1941. godine, a tadašnji episkop žički Nikolaj Velimirović odveden je u logor Dahau. Žiču je 1987. godine oštetio i zemljotres, a nije je zaobišlo ni NATO bombardovanje 1999.
I Žiča pripada raškoj školi kada je reč o njenoj arhitekturi. Glavna crkva posvećena je Veznesenju Gospodnjem, prazniku u narodu poznatom i kao Spasovdan, pa se zbog toga često naziva Spasova crkva ili crkva Svetog Spasa.
Crkva je prepoznatljiva po crvenoj boji u koju je ofarbana, a veruje se da je upravo Sveti Sava zahtevao da bude u toj boji. Prema predanju, crvena boja je trebalo da simbolizuje da je manastir podignut na krvi stradalnika i svetih mučenika.
Freske koje krase Žiču rađene su u vizantijskom stilu. U Žiči se nalaze radovi oslikani oko 1220. godine, dok je bio period Zlatnog doba slikarstva. U manastiru se nalazi još jedan sloj freski, koje su nestale u 14. veka kada je Žiču obnovio kralj Milutin. Od fresaka se izdvajaju scene iz Hristovog života, portreti Stefana Prvovenčanog i freske Svetih apostola Petra i Pavla.
VISOKI DEČANI
Manastir Visoki Dečani nalazi se na Kosovu i Metohiji kod rečice Dečanska Bistrica i zadužbina je kralja Stefana Dečanskog i cara Dušana. Potiče iz 14. veka, a posvećen je Hristu Pantokratoru i Vaznesenju Gospodnjem. Izgradnja ovog svetog srpskog hrama završena je 1335. godine, a freske su oslikane oko 1350.
Manastir je izgrađen jugozapadno od Peći ispod Prokletija. Glavni neimar bio je Vita iz Kotora koji je bio katolički monah.
I Stefan Dečanski je zidao crkvu. On je napravio ugaoni kamen, a nakon njegove smrti na Visokim Dečanima radio je i njegov sin Stefan Uroš Četvrti Dušan.
Ovaj manastir ostao je poznat kao najveći i najbolje očuvani srednjovekovni srpski manastir. Iako je stradao pod Turcima, crkva i najvrednije freske iz 14. veka.
Dečansko bratstvo danas ima oko 30 mladih monaha koji se bave duborezom, ikonografijom, izdavaštvom, misionarskim i drugim humanitarnim radom. Bogosluženja se vrše po tipiku Svete Gore Atonske.
Visoki Dečani nalaze se takođe na listi svetske kulturne baštine Uneska jer su freske ovog manastira jedno od najvrednijih primera renesanse Paleologa u vizantijskom slikarstvu i zapis o životu u 14. veku.
Crkva je u jednom delu visoka 28 metara, pa odatle i nazi “Visoki”.
Ikone i Freske Visokih Dečana smatraju se velikim delom srpskog slikarstva. U glavnoj manastirskoj crkvi može se videti više od 1.000 kompozicija na kojima je prikazano isto toliko likova.
Najvrednije ikone su one na kojima je prikazana Presveta Bogomajka i Sveti Jovan.
Od vrednih relikvija posebno treba izdvojiti bogato ukrašen bronzani svećnjak koji je dar srpske carice Milice.
Riznica Visokih Dečana smatra se najbogatijom posle riznice manastira Hilandar, na Svetoj Gori.
GRAČANICA
Drevni manastir Gračanica je zadužbina kralja Milutinu. Podignut je između 1315. i 1321. godine na levoj obali reke Gračanke.
Prema predanju, kralj Milutin je zaspao pred bitku na reci Gračanki kada mu se javio Bog rekavši mu da treba da sagradi crkvu čiji će mu se oblik ukazati. Kada se probudio kralje ugledao beli oblak s obrisima crkva i odmah je pozvao neimare i naredio gradnju.
Ova srpska svetinja izgrađena je na temeljim vizantijske vasilike iz 11. veka. Ima glavnu crkvu i spoljašnju pripratu.
Glavni živopis Gračanice je najuspelije dostignuće Milutinove dvorske slikarske škole i delo je čuvenih solunskih slikara – Mihaila i Jevtihija. Prvi put u srpskom slikarstvu u Gračanici je naslikana uspravna razgranata loza Nemanjića sa 16 portreta.
Na ulazu u crkvu nalaze se portreti kralja Milutina i njegove žene Simonide.
I Gračanica se nalazi na listi svetske baštine Uneska.
Manastir su posle Drugog svetskog rata obnovile monahinje i on je od tada ženski manastir. U njemu danas živi oko 20 sestara koje se bave vezom, poljoprivredom, ikonopisanjem....
STUDENICA
Manastir Studenica je jedan od najlepših srpskih, ali i svetskih manastira, pre svega zbog arhitekture vizantijsko-raške škole , ali i predela u kome se nalazi - kod mesta Ušce na Ibru, na putu Kraljevo – Raška, nedaleko od Ibarske klisure.
Zadužbina je Stefana Nemanje koji je ovaj manastir gradio od 1183. do 1196. godine. Tada se zamonašio i dobio ime Simeon, a postao je sabrat manastira Studenice.
Od 1206. godine do polovine druge decenije 13. veka Sveti Sava je boravio u Studenici kao starešina. Pod njegovim starateljstvom ova svetinja postala je duhovni, medicinski i kulturni centar srednjovekovne Srbije.
Nekada se u kompleksu manastira nalazilo 14 crkava i parklisa (crkvica) od kojih su danas sačuvane tri. Manastir je više puta bio spaljivan i uništavan. Studenica je pretrpela i nestručnu obnovu 1846. godine kada su slikari preko starih freski naneli malter i oslikali nove.
Nakon sto godina tokom restauracije taj malter je skinut, a pod njim je otkriven ktitorski natpis Svetog Save.
Vrhunac umetničkog oblikovanja u Studenici predstavljaju četiri portal. Na severnom zidu je prozor od kvadratnih polja s medaljonima, izrezanim u olovnoj ploči koji prikazuej osam fantastičnih životinja – simbole Bogorodičinih vrlina, i sa dve rozete koje simbolizuju “oko Božije”.
U bogatoj manastirskoj riznici nalazi se najstariji portret velikog župana Stefana (kasnije kralja Prvovenčanog) i velikog kneza Vukana. Njihovi likovi oslikani su 1208/09. godine, a da bi bili sačuvani morali su da se premeste s ulazne kapije.
Od sačuvanih umetničkih predmeta izdvaja se i plaštanica Antonija Heraklejskog, vezena zlatnim i srebrnim nitima iz 14. veka, pokrov za kivot Svetog Stefana Prvovenčanog, Olivere, kćeri kneza Lazara.
Tu se nalazi i prsten Stefana Prvovenčanog, rađen od zlata u filigranu toko 11. ili 12. veka.
OSTROG
Manastir Ostrog smešten je uz liticu na planini Ostrog u Crnoj Gori. Posvećen je Svetom Vasiliju Ostroškom koga narod poštuje i ceni pre svega kao velikog čudotvorca.
Nalazi se na području Bjelopavlića i pripada Danilovgradu, a smešten je u steni. Osnovao ga je hercegovački mitropolit Vasilije u 17. veku koji tu i počiva. On je kasnije kaninzovan.
Manastir svetog Vasilija je poznat zahvaljujući čudotvornim moćima ili moštima svetog oca Vasilija.
Sveti otac Vasilije rođen je početkom 17. veka, 1610. godine i kao mlad je krenuo duhovnim životom. U njegovom životopisu piše da je on već u ranom detinjstvu zavoleo molitivu, duhovni život, izbegavao životne prilike koje bi ga odvodile od živoga Boga, što je i nastavio čitavog svog života da radi.
Crkva Svetog Vavedenja (u donjem manastirskom kompleksu) oslikana je krajem 17. veka. U gornjem delu nalazi se crkva Svetog Krsta i živopisana je tako što su freske prilagođene prirodnom obliku snega. Oslikao je majstor Radul.
Manastir Ostrog koji pripada SPC jedna je od najposećenijih svetinja na Balkanu. U njega hrle vernici iz svih krajeva sveta, ali i oni koji nisu pravoslavni.
Vasilijeva čuda se ne mogu izbrojati.
HILANDAR
Manastir Hilandar – srpsko carstvo na Svetoj Gori.
Nastala u krilu nekadašnje Vizantije, naslednice istočnog rimskog carstva Sveta Gora je poslednji živi ostatak hiljadugodišnje civilizacije koja je snagom vladarske ideologije, verskih i kulturnih obrazaca uticala na čitav tadašnji svet. Najveće blago Svete Gore su urpavo monasi, nosioci reči Gospodnje
Sveta carksa srpska lavra Hilandar nalazi se na Svetoj Gori - Atosu, autonomnoj monaškoj zajednici u severnoj Grčkoj, na istočnom kraku Halkidija.
Hilandar je četvrti po redu u hijerarhiji svetogorskih manastira i jedan od najznačajnijih duhovnij i kulturnih središta srpskog naroda. Hilandar je osnovan na ruševinama starijeg manastira 1198. godine.
Osnovali su ga monasi izuzetnog ugleda, bivši veliki župan Stefan Nemanja i njegov najmlađi sin Rastko, isti koji su stvorili samostalnu srednjovekovnu državu i autokefalnu Srpsku crkvu.
Monasi imaju veoma važnu ulogu zato što su uspeli da sačuvaju bliske veze manastira s matičnom zemljom. Veliki udeo imali su i u razvoju srpske knjževnosti i umetnosti, a najsposobniji među njima, po želji vladara, zauzimali su vodeće položaje u Srpskoj crkvi.
Sveta carska srpska lavra i danas je važno mesto hodočašća i predstavlja najbogatiju riznicu i arhiv srednjovekovnog nasleđa srpskog naroda. Nastanjen je od 12 veka i u njemu danas živi više od 50 monaha.
U Hilandaru je 2004. godine izbio stravičan požar koji je uništio i oštetio oko polovinu manastirskih zdanja. Odmah nakon požara počela je njegova obnova.
Hilandarska riznica može da se pohvali mnogobrojnim i jedinstvenim unikatnim blagom koje se slivalo u Hilandar iz celog sveta.
U hilandarskim riznicama čuva se oko 3.500 ikona, od koji je oko 1.500 srednjovekovnih, među kojima je osam čudotvornih i spadaju u najvrednije primerke vizantijske umetnosti poštovane od većine hrišćanskog sveta, 507 rukopisnih povelja srednjovekovnih vlada, 1.041 unikatni rukopis knjiga sa ukupno 312.000 strana, 80 starih štampanih knjiga od 15. do 17. veka, i 40.000 knjiga od 17. veka, pa do danas.
Tu se nalazi i veliki broj dela primenjene umetnosti – zlatarski predmeti, duborezi, nameštaji, tkanine, kao i bogata etno zbirke.
Graditeljsko nasleđe čine slojevi od 12. do 19. veka sa oko 25 kelija i parkliza izvan utvrđenja.
Vredno zidno slikarstvo zauzima 5.000 metara kvadratnih.
Dragocenosti se čuvaju u oltaru glavne crkve i u riznici.
Tu su i ćivoti sa Hristovim relikvijama, mošti od više do stotinu svetaca, dva krsta sastavljena od ostataka Prvobitnog krsta raspeća, delovi Trnovog venca, Hristove trske i ogrtača, krv Hristova...
