Ovo su najmisterioznije crkve Balkana: Zaboravljeni biseri srednjovjekovne arhitekture!

I vladari u doba prije Nemanjića su, takođe, podizali crkve na našim prostorima.

Na Balkanu je mnogo je primjera takvih crkava, a ovo su neke od najvećih zaboravljenih bisera naše srednjovjekovne arhitekture.

Crkva u Ošlju kod Stona

Crkva se nalazi u današnjoj Hrvatskoj ispod strmog uzvišenja na kome se, prema legendi, nalazio utvrđeni grad zahumskog vladara Mihaila Viševića koji je bio oblasni gospodar u prvoj polovini X vijeka. Ovo je građevina kružne osnove, sa osam polukružnih udubljenja, takozvani osmolist. Na zapadu se nalazi predvorje koje je vjerovatno dozidano nešto kasnije.

Postoje legende u vezi ove crkve da su u njenoj blizini zakopana zlatna zvona. Nažalost, crkva je najvećim dijelom porušena. Danas su ostali samo zidovi, sačuvani od 2 do 4 metara visine.

Crkva Svetog Jovana u Zatonu na Limu

Crkva se nalazi u selu Zatonu kod Bijelog Polja u Crnoj Gori. Osnova je u obliku trolista, sa polukružnim apsidama. Zatonski trikonhos je nastao krajem X ili početkom XI vijeka, najvjerovatnije kada se na to područje proširila vlast cara Samuila.

Bazilika u Martinićima

Ova građevina se nalazi na lokalitetu Gradina kod sela Martinići, kraj Podgorice u današnjoj Crnoj Gori, možda na mjestu grada Lontodukla koji pominje Konstantin VII Porfirogenit, srednjovjekovni istoričar i vizantijski car. Pronađene su kamene grede u kojima su uklesani natpis na grčkom i latinskom i koji pominju arhanđela Mihaila, najvjerovatnije kao patrona crkve.

Daljim iskopavanjima pronađeni su još neki fragmenti grčkog teksta koje su pojedini istraživači doveli u vezu sa ktitorom. To bi mogao biti Petar Gojniković, knez srpskih zemalja u periodu od 892. do 918. godine. Činjenica da su natpisi na grčkom jeziku može ukazati da datiraju u vrijeme vizantijske vlasti na teritoriji Duklje. Okvirno bi se izgradnja mogla smjestiti u period vladavine vizantijskog cara Vasilija I što je ujedno i vremenski period opšteg pokrštavanja Srba.

Ostaci građevine otkriveni su 1956. godine. Istorijskih podataka o bazilici nema, a sva saznanja o njoj zasnovana su na arheološkim istraživanjima u periodu između 1972. i 1989. godine.

Šestolist u Rogačićima kod Sarajeva

Ostaci ove crkve nalaze se kod sela Blažuj, na pruzi koja vodi od Sarajeva do Mostara u današnjoj Bosni i Hercegovini. O njoj gotovo da nema podataka. Najvjerovatnije je izgrađena krajem IX i početkom X vijeka.

Crkva Svetog Đorđa u Zvečanu

Srednjovjekovni grad Zvečan nalazi se u blizini Kosovske Mitrovice, na istoimenom brdu, kod ušća rijeke Sitnice u Ibar. Moguće je da ga je podigao srpski veliki župan Vukan krajem XI. vijeka. Prvi pomen Zvečana nalazi se u dijelu vizantijske princeze Ane Komnin, koja navodi da je tu bio sukob njenog oca cara Aleksija I i župana Vukana. U to vrijeme Zvečan je bio srpski grad.

Za grad i ovu crkvu vezane su legende koje pominju žitijima Stefana Nemanje, koje su napisali njegov sin Stefan Prvovjenčani i Domentijan. Naime, Stefan Nemanja se, prema legendi, pred bitku na Pantinu 1168. godine molio Svetom Đorđu. Kada je bio blizu grada Zvečana, u kome se nalazila crkvica posvećena Svetom Đorđu, veliki župan je poslao jednog od svojih jereja da tamo vrši svenoćnu molitvu, liturgiju i ostala bogosluženja.

Dok se sveštenik odmarao od tih službi, javio mu se Sveti Đorđe u vojničkom liku riječima: "Ja sam sluga Hristov Đorđe, idem u pomoć tvom gospodinu, Nemanji, da pobijedi neprijatelje".

Sutradan je Nemanja, predanje kaže, uz pomoć Svetog Đorđa pobijedio svoju braću u bici. U ovoj crkvi 1321. godine, sahranjen je Konstantin, sin kralja Milutina. U gradu je deset godina kasnije, bio zatočen i najvjerovatnije ubijen Stefan Dečanski. Zvečane su Turci osvojili 1396. godine, nakon čega je crkva zapustjela, a njeni ostaci otkopani su tek 1957. godine.

Bogorodičina crkva u Toplici

Ovo je zadužbina Stefana Nemanje i nažalost gotovo je potpuno srušena. Nalazi se na lijevoj obali rijeke Toplice, blizu ušća Kosanice, na oko tri kilometra istočno od Kuršumlije.

Originalna građevina potiče iz vizantijskog perioda, V ili VI vijeka, a Nemanja ju je po dolasku u te oblasti obnovio. Tačna godina obnove nije poznata. Okvirno se smješta negdje oko 1160. godine, prije nego što je Stefan Nemanja stupio na velikožupanski prijesto. Crkva je potpuno zapustjela poslije 1690. Njene ruševine su prvi put istražene 1921. godine.

Crkva Svetog Tome u Kutima, kod Herceg Novog

Ova crkvica se nalazi u Kutskom polju, u zaseoku Presjeka, blizu brda Dragomira u Crnoj Gori. Okvirno se prema analognim građevinama datuje u drugu polovinu XI vijeka, a prema predanjima, srušena je krajem XV. U okviru građevina otkrivena je i vrlo zanimljiva ploča. Podijeljena je u dva nivoa. U gornjem nivou, isklesana je tročlana izuvijana lozica, čiji navoji obrazuju četiri kružna okvira u kojima se naizmjenično ređaju po dvije predstave lava i orla.

Na donjem, glavnom, dijelu ploče predstavljen je krst ukrašen tročlanim prepletnim trakama u vidu pletenice. Oko njega su dva simetrično postavljena anđela u molitvenom stavu i dva orla raširenih krila, okrenuta ka krstu.

Istraživači smatraju da je ovo predstava ranohrišćanske teme "Obožavanja krsta", poznate još iz epohe vizantijskog cara Justinijana, gdje su orlovi simboli hrišćana-vjernika. U šutu su, 1959. godine pronađeni i mnogi fragmenti fresaka koji se danas nalaze u Zavičajnom muzeju Herceg Novog.

(MONDO/Istorijski zabavnik/Natalija Bogdanović)