Nevjerovatna priča: Jedini sukob Sovjeta i Amerikanaca u istoriji dogodio se - iznad Niša!

Mnoge svjetske enciklopedije i istraživači svrstavaju ga u najpoznatije borbe u vazduhu.

Srećom, osim što izazivaju pažnju medija i građana, to uopšte nije tako dramatično i uvijek se sve završi tako što jedni avioni isprate druge, a eventualno se izda i neko saopštenje u kojem se druga strana optuži za nebezbjedno letenje.

Korijeni straha od sukoba dvije velike sile koji bi sigurno bio poguban za čitav svijet datiraju još iz vremena Hladnog rata, koji je imao velike posljedice, ali koji je ipak ostao samo "hladni".

Često se u različitim krugovima može čuti pitanje šta bi bilo kad bi se u budućnosti nekim slučajem direktno sukobili Amerikaci i Rusi? Dobro bi bilo da odgovor nikada ne saznamo.

Međutim, ono o čemu se u javnosti i danas malo zna jeste da se jedan takav sukob već odigrao. I to pod nevjerovatnim okolnostima - dok su SAD i SSSR bili saveznici, 7. novembra 1944. godine iznad Niša. Mnoge svjetske enciklopedije i istraživači svrstavaju ga u najpoznatije borbe u vazduhu.

"Neobično je kada pomislite, uprkos tome što su bili poznati kao smrtni neprijatelji skoro pola vijeka, jedini put kada su se Sovjeti i Amerikanci direktno borili bila je greška", piše na sajtu Univerziteta Norič koji je izlistao deset najvećih vazdušnih bitaka u istoriji.

Događaj je u istoriografiji i javnosti poznat pod raznim nazivima: Vazdušna bitka iznad Niša, Saveznička vatra... Ali najpoznatiji naziv je Niški incident.

Dugo godina bio je van fokusa nauke i javnosti, zbog političkih razloga. Iako su u posljednje vrijeme istoričari počeli da se bave tom temom, i da kopaju po arhivima, ljudi se i dalje najčešće iznenade kada čuju za bitku između saveznika, i to baš na tlu nekadašnje Jugoslavije.

Niš se spremao za proslavu

U vojnoj operaciji koja je trajala osam dana Niš je konačno oslobođen 14. oktobra 1944. godine. Poslije oslobođenja, u grad su ušle i jedinice Crvene armije koje su učestvovale u istjerivanju Nijemaca iz okruga.

Crvena armija se pripremala za napredovanje ka Beogradu, a na aerodromu u Nišu je bila avijacija 707. sovjetskog puka. Pošto se približavala godišnjica Oktobarske revolucije, planirano je da se 7. novembra održi svečana parada na gradskom trgu. Niš je tek oslobođen i u gradu su bile mnoge vojne jedinice i oficiri.

Aleksandar Dinčić i Bojana Simović opisali su taj dan u knjizi "Niški incident", u izdanju Niškog kulturnog centra. Oni su došli do vrijednih podataka iz muzeja i arhiva, ali i posredstvom Ruskog humanitarnog centra u Nišu.

Navodi se da su ulice Niša bile preplavljene crvenim, radničkim, jugoslovenskim i sovjetskim zastavama, portretima Staljina, Lenjina, Marksa i Tita. Veliki miting održavao se kod Narodnog pozorišta, a domaći i sovjetski političari održali su govore.

Sovjetski vazduhoplovci su na aerodromu čekali da se pridruže mitingu na samom kraju. Kako se navodi u knjizi "Niški incident", njima se obratio pukovnik Simud rečima: "Drugovi, danas čitav sovjetski narod proslavlja 27. godišnjicu velike Oktobarske revolucije". Onda su vojnici povikali: "Uzbuna! Fašisti napadaju naš aerodrom." Uskoro su se začule i eksplozije iz pravca Aleksinca.

Napad na sovjetsku kolonu

Šta se prethodno dogodilo? Motorizovana kolona jedinica Crvene armije kretala se putem Niš--Aleksinac, prema Beogradu. Nju su napali američki lovci P-38 "lajtning" koji su počeli da bacaju bombe i djeluju mitraljezima.

Crvenoarmejci su se prvo obradovali kada su prije napada prepoznali američke avione, ali je uslijedilo veliko iznenađenje kada su ih napali. Oni su mahali crvenim zastavama i bijelim peškirima, u nadi da će Amerikanci shvatiti da su oni saveznici. Uprkos tome, kolona se našla u gustom dimu.

U knjizi Aleksandra Dinčića i Bojane Simović je navedeno da je u napadu poginuo komandant korpusa, general Kotov, sa 31 vojnikom, dok je njih 37 ranjeno. Bilo je poginulih i među pripadnicima Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, jer je jedno vozilo napadnuto na putu Niš-Stalać. U izvještaju NOVJ je zabilježeno i da je uništena lokomotiva na pruzi i da je tom prilikom poginuo željezničar, dok su još dvojica ranjena.

Vazdušna bitka

Već pomenuti ruski avijatičari čekali su na aerodromu da se pridruže svečanosti u gradu, kada je dat znak za uzbunu.

U tekstu istoričara vazduhoplovstva i bivšeg direktora Muzeja vazduhoplovstva Čedomira Janića za Aero-magazin, ističe se da je u trenutku, kada je još jedna grupa američkih lovaca bila spremna da krene u napad, general Sudec, koji se zatekao na niškom aerodromu, naredio hitno uzlijetanje lovaca "jak-3", da bi zaštitio pešadiju.

 Tada je otpočela bitka u vazduhu. Amerikanci su se fokusirali na sovjetske avione, a mnogi se pitaju kako to da nisu zapazili crvene petokrake na krilima i repovima "jakova". Jedan sovjetski lovac je odmah oboren.

Uslijedila je formacija američkih P-38 iznad grada, i to na visini od oko 500 metara, tako da su okupljeni građani u nevjerici gledali vazdušnu bitku iznad svojih glava. Prema svjedočenjima građana ruski lovci su letjeli veoma nisko iz pravca tvrđave i napali su "lajtninge" u strmom penjanju. Tada je oboren jedan američki avion koji je pao u blizini aerodroma.

"Jakovi" su zatim napravili krug i ustrijemili se na Amerikance sa veće visine, i u tom trenutku je oboren drugi ruski "jak-3" koji se u plamenu obrušio na zemlju.

Bitka je postala još napetija kada se uključuje odjeljenje "jakova" predvođenih slavnim ruskim vazduhoplovcem Aleksandrom Ivanovičem Koldunovim koji je doletio sa drugog aerodroma, blizu Niša.

Na nebu iznad Niša, zapadno od grada udaljavali su se avioni, a građani su gledali u plamen i dim.

Navodno je Koldunov ili neko iz njegovog tima u jednom trenutku prišao američkom avionu u kojem je bio vođa grupe i počeo da okreće avion pokazujući simbole na njemu. Očigledno su Amerikanci tada shvatili da je riječ o savezničkim snagama i odletjeli su ka jugu, navedeno je u tekstu na sajtu ruskog Nezavisnog vojnog pregleda.

Izgubljeni životi i tehnika

Bitka je trajala samo petnaestak minuta i u njoj je učestvovalo devet ruskih lovaca i nedefinisan broj P-38. Čedomir Janić u tekstu navodi različite podatke o broju nastradalih. Po tvrdnjama američkog pilota Glena Bausa, oborena su četiri "jaka" i dva P-38. Ruski izvori navode da su oborena tri "jaka" i četiri P-38. U izvještaju političkog komesara aerodroma "Niš" Joke Drecuna piše da su Amerikanci izgubili sedam, a Sovjeti tri lovca.

(Marija Ivetić, Mondo.rs)