U burnom 20. vijeku, fočanske mostove rušile su razne vojske - Austrougari, partizani, Italijani, NATO, isto tako i poplave, ali su se uvijek iznova uzdizali povezujući obale.
Samim tim što se nalazi na mjestu gdje su se, kako to pjesma kaže, zavadile Ćehotina i studena Drina, a područje njene opštine presijeca ukupno 17 vodotokova, Foča je bogata mostovima - tom suštinskom životnom potrebom za povezivanjem obala i ljudi koji ih naseljavaju.
Bilo da su ih gradili osvajači ili domaće vlasti, mostovi su jednako služili svima, a njihova istorija stalnih rušenja i dizanja iz pepela oslikava jednako burnu istoriju naroda fočanskog kraja i njegovu stalnu borbu ne samo protiv osvajača, već i prirodnih nepogoda.
Moglo bi se reći - kako je stradavao narod na obalama koje povezuju, tako su stradavali i mostovi.
I sami nekadašnji i današnji nazivi mostova - Sulejmana Veličanstvenog, Mehmed paše Kukavice, Princa Karla, Cara Dušana, 9. maja i Slobode svojevrsna su istorijska čitanka, koja govori koliko su ovi prostori bili poprište sudara različitih civilizacija.
U burnom 20. vijeku, fočanske mostove rušile su razne vojske - Austrougari, partizani, Italijani, NATO, isto tako i poplave, ali su se uvijek iznova uzdizali povezujući obale.
Na Drini su od pamtivijeka postojali gazovi - mjesta sa niskim vodostajem gdje se, kada su dozvoljavali vremenski uslovi, rijeka prelazila gazeći kroz vodu, pa tako i danas u Foči postoje takva mjesta poznata prije svega kupačima i ribolovcima.
Kao preteča mostova, obale su nekada povezivane drvenim skelama ili lađama, kakvih je u Foči bilo tri, upravo na mjestima gdje se danas nalaze mostovi.
MOST U BRODU NA DRINI
U istorijskim izvorima mogu se naći podaci da je u vrijeme osmanske vladavine na Drini postojao drveni most nazvan po sultanu Sulejmanu Valičanstvenom, kojeg su često rušile poplave, a da je jedan od njegovih obnovitelja bio i veliki fočanski zadužbinar Mehmed paša Kukavica, koji je podigao i drveni most na Ćehotini.
Kustos istoričar Muzeja Stare Hercegovine u Foči Danko Mihajlović kaže da prvi pomen mosta na rijeci Drini u fočanskom kraju može biti datiran u 16. vijeku, kada se pominje drveni most na mjestu koje se danas zove Brod, pet kilometra uzvodno od Foče.
"Tokom čitavog perioda osmanske vladavine na tom mjestu postojao je most drvene konstrukcije koji je u epohalnim i velikim poplavama često stradavao", navodi Mihajlović.
U periodu kada je Austrougarska uspostavljala vlast, u fočanskom kraju nije bilo nijednog mosta na Drini, pa su oni izgradili dva željezna mosta - u Foči, odnosno u naselju Donje Polje, 1884. godine i u Brodu 1906. godine.
Oba ova mosta imala su sličnu sudbinu - porušili su ih sami Austrougari 1914. godine.
Za most na Brodu Austrougari su, kako to svjedoče mještani, temelje zidali kamenom iz obližnjeg srednjovjekovnog utvrđenja Kosača i njihovog manastira Đurđevica.
Nakon što je taj most porušen u Prvom svjetskom ratu, za vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), obale Drine u Brodu je povezivao drveni most sve do septembra 1922. kada je stradao u velikoj poplavi. Vlast Kraljevine problem premoštavanja riješila je 1928. godine izgradnjom mosta tada moderne željezne konstrukcije.
"Željezna konstrukcija kao najvrijedniji dio mosta dobijena je kao dio ratnih reparacija koje je NJemačka isplaćivala Srbiji zbog počinjenih materijalnih šteta tokom Prvog svjetskog rata. Specifično i zanimljivo je da su osnove mosta, odnosno potporne tačke, izgrađene od čuvenog kamena iz višegradskog majdana, što nam govori da je ovaj most imao zaista kvalitetnu gradnju, jer je poznato da se višegradska ćuprija održala mnogo godina zbog tog materijala, kvalitetnog kamena, od kojeg je sazidana", kaže Mihajlović.
Željezni most u Brodu iz vremena Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u maju 1942. godine porušili su partizani, a i danas su na obalama vidljive kamene kule nosači, dok su ostaci metalne konstrukcije tek prije nekoliko godina izvučeni iz rijeke, nakon čega su završili u starom gvožđu.
U toku rata na tom mjestu izgrađen je drveni most, koji su zapalili i srušili Italijani u martu 1943. godine.
Poslijeratne vlasti izgradile su na skoro istoj lokaciji, desetak metara uzvodno, veličanstven betonski lučni most.
Slično kao što je njegov prethodnik od željeza imao vezu sa Njemačkom i Prvim svjetskim ratom, tako su betonski most odmah po završetku Drugog svjetskog rata gradili njemački inženjeri, ratni zarobljenici.
Ovaj most postoji i danas, a samim čudom preživio je NATO bombardovanje 1995. godine, kada je, svjedoče mještani, gađan čak 12 puta. Umjesto mosta, bombe su pogodile obližnje stambene zgrade.
Ovom "mostu junaku", koji ima pet lukova, od kojih po dva manja na obje obale i veliki centralni kojim je "zagrlio" i premostio Drinu, odavno je potreban ozbiljniji zahvat da bi se zaštitio i sačuvao od daljeg propadanja.
MOST U DONJEM POLJU
Iste 1942. godine, partizani su prilikom povlačenja porušili i Željezni most u Foči što je bilo treće od ukupno četiri njegova stradanja.
Željezni most na Drini u Donjem Polju, kod današnjeg Kazneno-popravnog zavoda /KPZ/, a gdje se do tada nalazila drvena skela, izgradili su Austrougari u periodu od 1882. do 1884. godine, kada je 22. oktobra pušten u saobraćaj.
"Željezni most je jedan od simbola Foče. Imao je, za to vrijeme u kojem je nastao, specifičnu željeznu konstrukciju, po kojoj je u narodu prozvan Željezni most, iako je oficijelno od strane austrougarskih vlasti nazivan Most princa Karla", kaže Mihajlović.
Kao i ostali mostovi u ovom kraju, Željezni most je imao burnu istoriju, a prvi put je porušen na početku Prvog svjetskog rata.
"U jesen 1914. godine srušile su ga austrougraske trupe da bi usporile napredovanje crnogorskih trupa, koje su krenule u ofanzivu. Nakon što je ta ofanziva splasnula, austrougarske vlasti su na nedostajućem dijelu željezne konstrukcije napravile privremenu drvenu, koja je obavljala svoju ulogu sve do septembra 1922. godine kada je u velikim poplavama ova konstrukcija odnesena", priča Mihajlović.
U blizini željeznog mosta nalazi se spomenik fočanskim Srbima, koje su Austrougari, uoči ulaska crnogorske vojske u Foču 1914. godine, držali kao taoce na tom i mostu na Brodu, a zatim ih ubili ubadanjem bajonetima i strijeljanjem.
Nakon stradanja u poplavi, Željezni most renovirala je vlast Kraljevine SHS i svoju punu ulogu imao je do maja pomenute 1942. godine, kada su ga, uz most na Brodu, minirale i srušile partizanske jedinice prilikom povlačenja, što je bila njihova redovna praksa kako bi ometali kretanje okupatorskih trupa.
"Bio je veoma važan za saobraćaj u ovom kraju i vlasti socijalističke Jugoslavije veoma brzo su ga obnovile i u tom obliku je postojao sve do septembra 1995. godine, kada je srušen u NATO bombardovanju. Kasnije je obnovljen u savremenijem obliku, ali je zadržao specifičan izgled, koji ga je karakterisao u prošlosti", navodi kustos fočanskog Muzeja.
Nekada Most princa Karla ili željezni most, od 2018. godine, kada je četvrti put obnovljen, nosi naziv "Deveti maj” i nacionalni je spomenik BiH.
Prije njegove potpune obnove, nedostajući centralni dio mosta prvobitno je premošten vojnom konstrukcijom SFOR-a, koju je od 2005. godine mijenjao "Bejli most" Oružanih snaga BiH.
JUŽNI MOST SLOBODE
Od 1978. godine u samom centru Foče, kod zgrade opštine, na rijeci Drini postoji savremeni most betonske konstrukcije, koji je, takođe, u NATO bombardovanjima porušen 1995. godine.
Obnovljen je nakon rata, kada je dobio naziv Južni most slobode.
NATO avioni su te godine, uz dva drinska mosta u Foči, porušili i most na Bistrici, na samom njenom ušću u Drinu, a gađali su i drinski most u Brodu, ali su ga promašili i pogodili obližnje stambene zgrade.
Bombe NATO avijacije, sa manjim oštećenjima, preživio je i most na Drini na lokalitetu Buk Bijela, desetak kilometara uzvodno od Foče, koji je podignut sedamdesetih godina prošlog vijeka za potrebe gradnje hidroelektrane. Željezna konstrukcija za taj most uzeta je sa nekadašnje pruge uskog kolosijeka Foča-Višegrad, izgrađene u vrijeme Kraljevine SHS.
MOSTOVI NA ĆEHOTINI
Na rijeci Ćehotini u Foči danas postoji pet mostova, od kojih su dva, poznati kao Gornji i Donji ćehotinski most, na mjestima gdje su nekada davno bili drveni mostovi, dok su ostali novijeg datuma.
U knjizi "Stari mostovi u BiH" iz 1969. godine mogu se naći podaci da se drveni most na Ćehotini, kod današnje stare autobuske stanice, pominje još u 16. vijeku, a da ga u 17. vijeku pominje i putopisac Evlija Čelebija.
U istoj knjizi se navodi da je u 18. vijeku most na tom mjestu obnovio Mehmed paša Kukavica, te da je u istom periodu sagradio i drveni most na Drini, odnosno da je najvjerovatnije obnovio drinski most u Brodu.
I kustos Mihajlović navodi da se u istorijskim izvorima može naći podatak o postojanju drvenog mosta na rijeci Ćehotini u centru Foče, još u osmansko vrijeme, a da je postojao i u vrijeme austrougraskog perioda.
"Za vrijeme Kraljevine SHS taj most zvao se Most cara Dušana. Drveni most postojao je sve do Drugog svjetskog rata kada je srušen, a nakon rata na tom mjestu izgrađen je betonski most", kaže Mihajlović.
U vrijeme austrougarske okupacije na Ćehotini je postojao još jedan drveni most, kod hotela "Zelengora", sve dok na tom mjestu nije izgrađen savremeni betonski most 1962. godine, a za njega, kako navodi Mihajlović, ne postoje podaci da li je rušen dok je bio od drveta.
Uz ta dva mosta, obale Ćehotine su u novije vrijeme povezane mostom kod Srednjoškolskog centra i vojnom željeznom konstrukcijom u naselju Livade, kao i pješačkim mostom pri samom ušću u Drinu.
VELIKI POVODNJI - 1896, 1922, 1925…
Uz ratove, veliki neprijatelji mostova bili su visoki vodostaji, posebno dok su bili građeni od drveta, pa su ih poplave često rušile.
Foča je obilovala šumskom građom, pa su mostovi građeni od drveta, koji nisu mogli da izdrže visoke vodostaje, ali su brzo i lako obnavljani.
Mihajlović priča da su stari hroničari bilježili da je Foča u osmansko vrijeme u više navrata plavljena rijekama Ćehotinom i Drinom, a da se egzaktni podaci mogu pratiti od 1890. godine, od kada postoji mjerna stanica kod Željeznog mosta.
"Najveći zabilježeni vodostaj za vrijeme austrougarske okupacije bio je 860 centimetara, koji je izmjeren 10. novembra 1896. godine, a najveći vodostaj u vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca zabilježen je 11. novembra 1925. godine, kada je vodostaj Drine na mjerenoj stanici kod Željeznog mosta bio 420 centimetara", kaže Mihajlović.
Poplave su zabilježene i 1927, 1931. i 1934. godine, ali nisu imale tako epohalne razmjere da su rušile stambene objekte.
NAJSTARIJI MOSTOVI
Najstariji most na području opštine Foča nalazi se u Ocrkavlju kod Miljevine na rijeci Bistrici. To je kameni most građen sa pet lukova, a njegovi ostaci danas su nacionalni spomenik BiH.
"Na osnovu sačuvanih arheoloških ostataka može se zaključiti da je nastao u poznom srednjem vijeku", kaže Mihajlović.
Iz tog perioda potiče i most u mjestu Kožetina, u federalnom dijelu nekadašnje jedinstvene opštine Foča, na Gabeoskom potoku, pritoci Drine, nedaleko od Ustikoline. Most je, takođe, kamene konstrukcije, a u narodu je poznat pod imenom Grčki most.
Aleksandra Janković/Srna
