Piše predsjednica Udruženja lektora Republike Srpske Aleksandra Savić
Istorijski i sociolingvistički uvod
Pitanje jezika i pisma u Bosni i Hercegovini uvijek je bilo povezano sa složenom društvenom i nacionalnom strukturom zemlje, te uslovljeno odnosima među zajednicama koje u njoj žive. Još od 19. vijeka, kada je započela standardizacija jezika, ova tema ticala se politike, odnosa među etničkim grupama i pogleda na svijet koji su zastupali razni okupatori ili nadnacionalne zajednice kojima je Bosna i Hercegovina pripadala. Jedan od osnovnih zaključaka u retrospektivnim analizama jezičke politike u ovoj zemlji jeste da se ona kretala od pokušaja stvaranja zajedničkog, nadnacionalnog jezika (naš jezik, zemaljski jezik, bosanski jezik, srpskohrvatski jezik, bosanskohercegovački standardni jezički izraz) do borbe religijskih, etničkih i nacionalnih zajednica za priznavanje sopstvene varijante. S obzirom na to, ponekad je jezik bio političko pitanje prvog reda – bilo da se radi o nametanju određenih ideoloških zamisli putem jezika (jezik kao prvi u redu za prevazilaženje nacionalnog pitanja), o zabranjivanju jezika i pisma (najpoznatije su zabrane ćirilice koje su uvele Austrougarska 1914. i Nezavisna država Hrvatska 1941. godine), ili o uvođenju zakonskih rješenja koja regulišu upotrebu jezika (odluke Ustavnog suda BiH iz 2000. kojima se mijenjaju ustavi entiteta. Pored toga, ispitivanja jezičke politike određenih istorijskih perioda pokazala su da jezičku prošlost zemlje karakterišu česti i dugotrajni periodi destabilizacije praćeni drastičnim promjenama jezičke politike. Namjera ovog kratkog osvrta bila je da, ne zaboravljajući sociolingvistički kontekst, lakše odgovorimo na pitanja šta ovaj zakon znači za Republiku Srpsku, može li jezička politika Srbije i Srpske biti jednaka i da li su obavezujuće norme poželjne u društvima kakvo je naše.
O Zakonu
U medijima se prije nekoliko dana pojavila vijest da će Republika Srbija i Republika Srpska, svaka u svojoj skupštini, usvojiti Zakon o zaštiti srpskog jezika i ćiriličkog pisma. Prva dilema koja se opravdano ukazala tiče se teksta Zakona – može li on biti istovjetan u oba slučaja? Naime, u Ustavu Republike Srbije (član 10) stoji da su u ovoj državi u službenoj upotrebi srpski jezik i ćiriličko pismo dok se službena upotreba drugih jezika i pisama uređuje zakonom. Sa druge strane, u Republici Srpskoj (Ustav Republike Srpske, član 7) službeni jezici jesu jezik srpskog naroda, jezik bošnjačkog naroda i jezik hrvatskog naroda, a pisma ćirilica i latinica. Prema tome, Zakon, da bi bio usvojen u Republici Srpskoj, treba da se prilagodi složenoj ustavnoj i nacionalnoj strukturi u ovom entitetu, kako ne bi bio diskriminišući i protivan Ustavu. Dakle, ne samo da će Zakon u Republici Srpskoj imati drugi naziv (ticaće se jezika srpskog naroda a ne srpskog jezika) i različit sadržaj kada su neka pitanja posrijedi, nego njegove norme ne bi trebalo da budu obavezujuće kao u Srbiji. Što se tiče odgovora na prvo naprijed postavljeno pitanje – šta ovaj zakon može donijeti Republici Srpskoj – počećemo od toga da se ćirilica u ovom entitetu koristi mnogo manje nego u Srbiji, da gubi trku sa latinicom u medijima, u izdavaštvu i u digitalnom svijetu, te da sve više ljudi, bilo u privatnoj bilo u službenoj komunikaciji, češće bira latinicu. Takođe, normativna rješenja bi trebalo da unaprijede određena tehnička i funkcionalna pitanja u Republici Srpskoj – a to su poboljšanje položaja lektora i uvođenje lektorskih službi u institucije, ustanove i medije, nadzor nad upotrebom jezika u javnosti – a ona je često neuređena, puna grešaka (čak i slovnih a nekmoli pravopisnih i gramatičkih), nemarna i potpuno zapostavljena, te da pokrenu dijalog o srpskom jeziku i ćiriličkom pismu u obrazovanju, od osnovne škole do fakulteta.
S obzirom na specifičnu jezičku, nacionalnu i ustavnu strukturu Bosne i Hercegovine, jezička politika Republike Srpske i Republike Srbije ne može i ne treba da bude identična. Jezik srpskog naroda i ćirilica izuzetno su značajni za identitet i kulturu Srba u Bosni i Hercegovini, predstavljaju našu kulturnu baštinu i nacionalno blago posebne važnosti, te treba da budu uređeni u skladu sa sociolingvističkim okolnostima u društvu. Poučeni istorijskim iskustvom, donosioci odluka treba da budu oprezni u donošenju obavezujućih mjera jer je prošlost pokazala da je svako nametanje bilo štetno po jezik i po komunikaciju. U tom smislu, pozdravljamo donošenje Zakona, nadamo se da će on popraviti status jezika i pisma u obje zemlje i obavezno skrećemo pažnju na to da nijedno pravilo ne može zamijeniti naše zajedničko, lično i profesionalno, staranje o jeziku.