U danima kada je UEFA objavila da će od sezone 2021/22 uvesti takmičenje pod nazivom Evropa konferencijska liga, mnogi ljubitelji fudbala prisjetili su se nekadašnjih turnira pod okriljem evropske konfederacije.
Intertoto kup je prvi padao na pamet, kao najsvežiji primjer ukinutog takmičenja. Onim nešto romantičnijima to je bio sada već 20 godina odsutni Kup pobjednika kupova. No, na jednom davnašnjem turniru postavljeni su temelji modernog evropskog fudbala.
Znamo da je nastarije fudbalsko takmičenje FA kup, nastao u Engleskoj pre skoro 150 godina.
Prvo međunarodno takmičenje je "British Home Championship", igrano jednom godišnje između četiri ostrvske reprezentacije.
Kopa Amerika je najstarije kontinentalno takmičenje, nastalo 1916. godine.
Međutim, ideja za prvo međunarodno klupsko takmičenje, Mitropa kup, nastala je u jednoj kancelariji u međuratnom Beču.
Završetak Prvog svjetskog rata donio je brojne promjene u Evropi tog doba. Poraženi Savez centralnih sila doživio je velike teritorijalne gubitke, a rezultirali su u stvaranju nekolicine novih zemalja u centralnom dijelu kontinenta.
Austrougarsko carstvo je prestalo da postoji i iz njega su nastale Austrija, Mađarska i Čehoslovačka.
Dio teritorije je pripojen novoj državi nazvanoj Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, Rumunija je dobila značajan komad istočnog dela nekadašnjeg carstva, dok je Poljska svoju nezavisnost stekla na prostoru koji su nekad dijelili Austrougari, Nijemci i Rusko carstvo.
Relativno velik broj novih i mladih država značio je nove tenzije u centralnom dijelu Evrope. U Mađarskoj je već 1919. došlo do problema u vidu Mađarske sovjetske republike koja je trajala samo 133 dana, dok se u Čehoslovačkoj pojavila glavobolja Sudetenland - severni, južni i zapadni region oko granice sa Njemačkom u kojem je živjelo predominantno njemačko stanovništvo.
Ipak, kako je Evropa počela da se oporavlja od rata – posebno njeni centralni i zapadni dijelovi – tako je i fudbal napredovao.
„Bubamara“ je doživjela bum u poslijeratnim godinama i profesionalizam je sve brže uzimao maha. Najbolji fudbal u kontinentalnoj Evropi igrao se u Austriji, Mađarskoj, Čehoslovačkoj i Italiji.
To nije bilo iznenađujuće, jer su njihove lige među prvima uvele profesionalizam – prve tri između 1924. i 1926. godine, Italija par godina kasnije. Jugoslavija je 1923. osnovala svoju fudbalsku ligu, doduše još uvijek ne u potpunosti profesionalnu.
Nove zemlje nastale u Dunavskoj regiji dugo su željele svoju nezavisnost i poslije Prvog svetskog rata stremile su da u međunarodnim okvirima postanu relevantne. Fudbal je donekle mogao da pomogne u tome.
U prvoj polovini 1920-ih, fudbal se na međunarodnom nivou igrao na krajnje ograničen način. Reprezentacije su ili igrale prijateljske mečeve ili učestvovale na Olimpijskim igrama, dok su klubovi uglavnom pravili međunarodne turneje, na kojima bi igrali prijateljske mečeve protiv lokalnih klubova.
Hugo Majsl je želio da to promijeni.
Rođen u jevrejskoj porodici 1881. godine, u malom gradu u centralnoj Bohemiji, zapadnoj regiji današnje Češke, Majsl se u ranim godinama života preselio u Beč.
Iako je njegov 14 godina mlađi brat Vili kasnije postao i fudbalski i vaterpolo golman reprezentacije Austrije, za Huga bi se i dalje moglo reći da je bio svestraniji.
Kao mladić je igrao za jedan od najvećih bečkih klubova tog vremena, ali je već 1905. dobio licencu fudbalskog sudije. Sudio je na OI u Stokholmu 1912. godine, da bi uporedo sa tom pozicijom bio i član uprave OFB-a, fudbalskog saveza Austrije.
Već krajem iste godine, sposobni i talentovani Majsl je sa samo 31 godinom postao selektor reprezentacije Austrije. Vodio ih je na šest mečeva sve do početka Prvog svjetskog rata, da bi u međuvremenu bio i trener jednog amaterskog kluba iz Beča.
Kao prvi poručnik, Majsl je bio regrutovan i tokom rata je bio stacioniran u Srbiji. Po njegovom završetku, 1919. ponovo preuzima mjesto selektora Austrije i na njegovom čelu ostaće sve do 1937. godine.
U tom periodu, austrijski Wunderteam biće smatran za najbolji evropski tim između dva rata. Mnogi su ga veličali i kao najbolju selekciju svijeta, predvođenu Matijasom Zindelarom, ali su na Mundijalu u Musolinijevoj Italiji izgubili baš od domaćina, i to u polufinalu.
No, pored svih izvanrednih stvari koje je Majsl uradio na čelu selekcije Austrije – kao što je bila taktička inovacija povlačenja centralnog od pet napadača dalje od protivničkog gola, nešto što bismo u grubim crtama mogli da nazovemo davnašnjim pretečom „lažne devetke“ – Majsl je možda i najveći uticaj na evropski fudbal ostvario idejama van terena.
Nastupajući za Kriketer, kako je bečki fudbalski i kriket klub postao poznat na prelazu iz XIX u XX vek, Majsl se suočio sa prvim velikim turnirom.
Čelendž kup, osnovan 1897. godine, nije bio međunarodni turnir, jer se održavao u okvirima Austrougarske, ali jeste ličio na takav poduhvat.
Imajući u vidu da su u njemu učestvovali samo klubovi iz tri najveće metropole Monarhije – Budimpešte, Beča i Praga – Majsl je dobio inspiraciju za svoj najveći poduhvat. U julu 1927. organizovao je sastanak u Veneciji, gdje je okupio predstavnike fudbalskih saveza okolnih zemalja.
Postignut je dogovor o osnivanju Mitropa kupa, kod nas prevashodno poznatog kao Srednjoevropski kup, prvog fudbalskog međunarodnog klupskog takmičenja.
Već dva mjeseca kasnije počelo je prvo izdanje takmičenja, a učesnici su bili po dva najbolja tima iz Austrije, Mađarske, Čehoslovačke i Jugoslavije.
Mitropa kup dobio je vrlo prigodan naziv, kao skraćenica za Mitteleuropa, njemački termin za Centralnu Evropu. Da sve bude bolje, Mitropa je bio i naziv njemačke železničke kompanije sa spavaćim kolima, koja je prevozila klubove i navijače na utakmice.
Prvo međunarodno takmičenje za klubove, organizovano prije svega iz finansijskih razloga, već je imalo glavnog sponzora. Majsl je još tada bio dalekovid.
Takmičenje je od samog početka bilo veliki uspjeh i na finansijskom i na sportskom aspektu.
Podrška turniru je bila entuzijastična, zarade od prodanih ulaznica visoke, a utakmice Mitropa kupa bile su prve u kontinentalnoj Evropi koje su bile uživo prenošene na radiju.
Interesovanje je bilo veliko, nasuprot skeptičnim stavovima da klubovi takmičenje neće uzimati za ozbiljno.
Prvo izdanje je brojalo osam timova i igralo se po kup sistemu dvomeča. Žrebom su timovi iz iste zemlje bili razdvajani dok god je to bilo moguće, kako bi se izbjegavala situacija da finalisti dolaze iz iste zemlje.
Učestvovali su Slavija i Sparta iz Praga, Hungarija (današnji MTK) i Ujpešt iz Budimpešte, a Rapid i Admira iz Beča. Kraljevinu SHS su predstavljali beogradski BSK i splitski Hajduk.
Prvi trofej otišao je u Prag, pošto je Sparta ukupnim rezultatom 7:4 u finalu savladala Rapid.
Jedan od glavnih preduslova Majsla za organizovanje takmičenja bilo je da bi se timovi za Mitropa kup kvalifikovali preko domaćeg šampionata, baš onako kako će Kup evropskih šampiona činiti od sredine pedesetih godina. Ligama je jedino bilo ostavljeno da biraju hoće li ih predstavljati dva najbolja tima u ligi ili šampion lige i osvajač kupa.
Upravo je to bio razlog zašto se Italija priključila turniru dvije godine kasnije, jer je tek 1929. odigrana prva sezona Serije A kao prvenstva cijele Italije.
Dva tima iz te zemlje su zamenila predstavnike Jugoslavije, koji su se do tada jako loše pokazali.
BSK je u prvom izdanju takmičenja izgubio od MTK 4:2 i 4:0, dok je Hajduk protiv bečkog Rapida pretrpio poraze 8:1 i 1:0. Naredne sezone je trend nastavljen.
HŠK Građanski je savladao Viktoriju Žižkov 3:2, da bi potom izgubili u revanšu 6:1. BSK je od Ferencvaroša bio potučen 7:0 i 6:1 i organizatori Mitropa kupa su shvatili da će italijanski klubovi, sa velikim brojem igrača iz Južne Amerike i Skandinavije, pojačati konkurenciju.
Takmičenje je postajalo sve prestižnije, da bi 1934. bilo prošireno sa osam na 16 timova. Sada je svaka od četiri zemlje davala po četiri tima učesnika, a prvo takvo izdanje osvojila je Bolonja.
Dvije godine kasnije se pronašao način da se i timovi iz Švajcarske uključe u takmičenje. Četiri njihova tima su igrala u preliminarnoj rundi, a rivali su im bili po jedan tim iz četiri preostale zemlje učesnice. Kako su svi predstavnici Švajcarske odmah bili poraženi, odustalo se od tog koncepta, pa je 1937. došlo do novih promjena.
Italija, Austrija, Čehoslovačka i Mađarska su davale po tri učesnika, Švajcarska dva, a Jugoslavija i Rumunija po jednog. Tako se liga prostirala od zapadnih Alpa i granice sa Francuskom na jednoj strani, do Crnog mora na drugoj.
Ni u kom slučaju nije pretjerivanje reći da je svako ko je nešto vrijedio u kontinentalnom evropskom fudbalu tog doba nastupao u Mitropa kupa.
Đuzepe Meaca je tri puta bio najbolji strijelac turnira, jednom je to učinio i „Mocart fudbala“ Matijas Zindelar, kao i Rajmundo Orsi, osvajač Kopa Amerike sa Argentinom 1927. i Svetskog prvenstva sa Italijom 1934. godine.
Đorđi Saroši je u dresu Ferencvaroša dva puta bio najbolji golgeter, a 1938. je bio kapiten Mađarske u finalu Svjetskog prvenstva, kada ih je savladala domaća Italija. Štaviše, u finalu Mundijala 1934. između Italije i Čehoslovačke, čak 20 od 22 igrača je u nekom trenutku nastupalo na Mitropa kupu.
Da je takmičenje bilo uspjeh, pokazivali su letimični pogledi na brojke u prvih deset sezona. Prosjek golova bio je 4.2 po meču, kao rezultat napadačkog fudbala, a još je bolji pokazatelj da nijedna zemlja nije dominirala turnirom.
U 13 izdanja takmičenja prije nego što je izbio Drugi svjetski rat timovi iz Austrije i Mađarske su po četiri puta bili šampioni, čehoslovačke ekipe tri puta, a italijanske dva. Nijedan klub nije osvojio više od dva trofeja.
Međutim, kako su tekle tridesete godine XX veka, tako je ambicioznost projekta postajala veća. Želja Huga Majsla i ostalih organizatora turnira bila je da se Mitropa kupu priključe klubovi iz Francuske i Španije. Time bi se približili pravom takmičenju za cijelu Evropu, ali Majsl nije dobio priliku da ostvari svoj san u potpunosti.
Uspio je da postavi Mitropa kup na čvrste noge, da sa Austrijom stigne do polufinala Mundijala u Italiji i da na OI 1936. u Berlinu savlada selekciju nacističke Njemačke na putu do srebra.
No, 17. februara 1937. godine Majsl je iznenada, u 56. godini života, doživeo srčani udar. Mada koincidencija, sa njegovom smrću počeo je spori pad Mitropa kupa. Razlozi su, naravno, bili politički.
Njegova Austrija će već godinu dana kasnije biti aneksirana i pripojena Trećem rajhu, a fudbalska reprezentacija koju je tako uspješno predvodio punih 18 godina biće izbačena sa Mundijala u Francuskoj.
Austrijski klubovi te godine nisu učestvovali u Mitropa kupu, pa su ostale zemlje imale veći broj predstavnika nego inače.
Zbog sve ozbiljnije političke situacije na kontinentu, naredne 1939. je takmičenje bilo smanjeno na osam učesnika. Tada su prvi put finale igrali timovi iz iste zemlje – Ujpešt je ukupnim rezultatom 6:3 savladao Ferencvaroš.
Iako je Drugi svjetski rat već buktao, krnji Mitropa kup se i dalje igrao. Ovaj put ni italijanski ni čehoslovački klubovi nisu učestvovali.
To je značilo da će Mađarska i Jugoslavija imati po tri predstavnika, a Rumunija dva. Građanski i BSK su uspjeli da se domognu polufinala, ali su ih tamo savladali Rapid Bukurešt i Ferencvaroš.
Bilo je to prvi put da neko izvan „velike četvorke“ stigne do finala, ali finale se nikada nije odigralo.
Teritorija Sjeverne Transilvanije je 30. avgusta 1940. bila oduzeta Rumuniji i dodijeljena Mađarskoj i u takvim okolnostima, bilo je nezamislivo da se finalni mečevi odigraju.
Bio je to tužan završetak takmičenja svijetle istorije, čija bi budućnost bila još svjetlija da krvava politika nije umiješala svoje prste.
Po završetku Drugog svjetskog rata, Evropa je ponovo bila razorena. Sada još više nego 1918. godine. Organizovanje fudbalskih takmičenja više nije bilo prioritet.
Oporavak od šest dugih godina bio je spor i težak. Situaciju za oživljavanje Mitropa kupa otežavala je činjenica da je u novim okolnostima jedan deo Evrope bio sa druge strane „Gvozdene zavjese“.
Ipak, nezvanično izdanje takmičenja bilo je održano 1951. godine pod nazivom Zentropa kup. Učestvovali su samo Rapid i Admira iz Beča, Dinamo Zagreb i Lacio, a trofej je osvojio Rapid u austrijskom finalu.
U naredne tri godine ponovo nije bilo održano takmičenje, a kada je 1955. donesena odluka da se ponovo uspostavi Mitropa kup, ono više nije imalo svoj glamur.
Razlog za to je bio očigledan – iste godine je osnovan i Kup šampiona, te je Srednjeevropski kup dobio samo sporednu ulogu u evropskom fudbalu.
Dok su u Mitropa kupu te godine učestvovali timovi poput Vakera iz Beča, Hajduk Splita, Vojvodine, Bolonje i Rome, u Kupu šampiona su bili Real Madrid, Sporting Lisabon, Rapid Beč, Partizan, Milan, PSV Ajndhoven...
Tada je zapravo otpočeo pravi pad Mitropa kupa. Ideja Huga Majsla se ogledala u svemu što je postao Kup šampiona, pa je iz godine u godinu Mitropa kup postajao sve manje relevantan.
Da je samo pitanje trenutka kada će biti ukinut postalo je jasno osamdesetih godina, kada je doneta odluka da na ovom takmičenju nastupaju šampioni drugih liga zemalja učesnica.
Interesantno, to je dovelo do situacija u kojoj su šampioni Mitropa kupa bili Iskra Bugojno, Piza, Ajzenštat, Askoli, ali i slavni Milan.
Početkom osamdesetih Rosoneri su bili u krizi, pa su poslije ispadanja, a kasnije i osvajanja Serije B automatski ušli u Mitropa kup. U sezoni 1981/82 su ga osvojili sa sve Frankom Barezijem u timu, jedinim čovjekom koji je osvojio i Mitropa kup i Kup šampiona.
Iako je to bilo u lošijoj fazi takmičenja, i Jugoslavija je u njemu ostavila svoj trag. Osam puta su timovi iz nekadašnje države osvajali ovaj trofej.
Prva je u tome uspjela Crvena zvezda 1958. godine, a padali su Dukla Pardubice, Lokomotiva Sofija, Radnički Beograd i na kraju Zvezdin imenjak iz Brna. Jedan od strelaca u drugom meču finala bio je Dragoslav Šekularac.
Tačno deset godina kasnije crveno-bijeli su ponovili uspjeh. Poslije poraza u prvom meču finala (1:0 u gostima), Crvena zvezda je savladala Spartak Trnavu 4:1 na svom terenu pred oko 20 hiljada gledalaca.
Čelik iz Zenice je 1971. preko Austrije Salcburg stigao do trofeja, da bi ga godinu dana kasnije odbranili - jedan gol na dva meča bio im je dovoljan da savladaju Fiorentinu.
Sljedeće godine su izgubili u finalu od Tatabanje, da bi Velež 1976. stao na posljednjem stepeniku protiv Vakera iz Insbruka. U naredne dvije sezone trofej su osvajali Vojvodina i Partizan, da bi i Iskra iz Bugojna to uradila 1985. godine.
U narednim godinama takmičenjem su dominirali klubovi iz Italije – Piza, Askoli, Bari i Torino – da bi posljednje izdanje Mitropa kupa bila održano 1992. godine.
Učestvovala su samo četiri tima. Fođa je predstavljala Italiju, ali je poslije penala bila poražena u polufinalu od Borca iz Banjaluke. Iako je na prostoru Jugoslavije već buktao sukob, to nije spriječilo Borac da učestvuje i osvoji trofej.
BVSC Budimpešta je u drugom meču polufinala, takođe poslije penala, savladala Dunajsku Štredu iz Čehoslovačke, ali je Borac poslije 1:1 u finalu bolje izvodio jedanaesterce i tako stigao do svog jedinog međunarodnog trofeja.
Sa ratom u Jugoslaviji, odustalo se od Mitrope i više nikada nije bio održan. Sva njegova grandioznost i privlačnost bila je izgubljena još decenijama unazad. Ali njegovo mjesto u istoriji evropskog fudbala zauvijek je ostalo sačuvano.
Srednjoevropski kup nije bio samo model budućim turnirima, već i takmičenje na kojem se igrao najbolji fudbal tog vremena.