Ovo je kratka priča o istorijatu filma u Banjaluci, ko je i kako počeo da prikazuje "pokretne slike" u gradu na Vrbasu i šta su Banjalučani voljeli da gledaju prije sto godina...
Iako je "krajiška ljepotica" vjerovatno i dan-danas poprilično "zakopčana" kad je riječ o otvorenom ispoljavanju seksualnosti, Banjalučani su prije više od sto godina mogli da, između ostalih, u bioskopu gledaju i erotske filmove!
Ovo je u razgovoru za naš portal otkrio Goran Dujaković jedan od najvećih poznavalaca "sedme umjetnosti" u Banjaluci i profesor režije i istorije filma na banjalučkoj Akademiji umjetnosti.
"Tokom istraživanja istorije filma u Banjaluci i Bosanskoj Krajini(što mi je tema doktorata), naišao sam na veoma interesantne podatke, između ostalog, i o prikazivanju erotskih filmova. Negdje 1910. godine, jedan prikazivač filmova iz Osijeka, Tomo Rajt je između ostalog puštao i erotiku. Tako postoji podatak da je jedan erotski film je u Banjaluci prikazivan dan i noć bez prestanka! Tolika je bila navala publike, ali su sa druge strane zbog velikog interesa publike za takve filmove, uvedene su i određene zakonske mjere, okrnute isključivo prema djeci koja su filmove mogli gledati samo u ranijim terminima prikazivanja", izjavio je Dujaković o filmskim počecima i dodao da je iz dokumenata vidjivo da su i ranije, već 1905. postojale tzv. "crne predstave" sa erotskim filmovima, koje su praktikovali pojedini prikazivači, između ostalog i Karlo Lifka koji je juna te godine prikazivao u Banjaluci.
"Naravno takve predstave su bile rezervisane samo za imućniju gospodu".
Dujaković je istraživao najranije početke kinematografije u Banjaluci i poslije pronalaska začuđujućeg obilja dokumentacije u raznim arhivama koji do sada nije istraživan, zaključio da grad na Vrbasu nije previše "kaskao" za drugim evropskim i regionalnim filmskim centrima, koji su vrlo rano došli u kontakt sa prvim filmskim projekcijama koji su 1896. godine u Parizu priredili braća Limijer.
"Prva filmska projekcija u Banjaluci najvjerovatnije se vezuje za češkog Nijemca Franca Jozefa Oesera, koji je bio jedan od najpoznatijih putujućih kinematografa tog doba. Vjerovatno je negdje u oktobru 1898. godine održao projekciju i u gradu na Vrbasu. Postoje podaci da je septembra te godine boravio u Varaždinu a mjeseca dana poslije i u Sarajevu, a s obzirom da su putujući kinematografi obilazili sva veća mjesta na ruti kretanja, pretpostavka je da je na putu za Sarajevo boravio i u Banjaluci i to u nekom od tadašnjih banjalučkih hotela, 'Balkanu' ili 'Austriji'. Na žalost, ovo je još uvijek teško potvrditi jer Banjaluka u to doba nije imala lokalni list, gdje je mogao, što je bila tadašnja praksa, reklamirati predstave, a arhivska građa gdje je mogla biti sačuvana koncesija za prikazivanje uništena je u bombardovanju grada na Vrbasu 1944. godine. Ono što jeste sigurno da je pomenuti Oeser prikazivao u Banjaluci za vrijeme Duhovskog vašara 1900.godine, za šta postoji sačuvana, odobrena koncesija".
Prema njegovim riječima, na početku se cijela stvar oko novog čuda tehnike vezuje za strance - Jevreje, Čehe, Mađare, Austrijance... i da su Banjalučani relativno kasno ušli u svijet kinematografije.
"Ako gledamo sa pozicije ekonomskog interesa bavljenja filmom, Banjalučani su kasno počeli da pridaju pažnju ovom biznisu,po tako po sačuvanim podacima prvi Banjalučanin koji se bavio filmom bio je Vlado Milanović, i to tek negdje oko 1925. ili 1926. godine. Prije toga, kinematografski život jeste bio intenzivan, ali zahvaljujući raznim putujućim prikazivačima koji su dolazili sa raznih strana Austro-Ugarske monarhije, vrlo šarolike etničke pripadnosti".
Jedan od tih stranaca u gradu na Vrbasu bio je Jevrejin Gotlib Moric, koji je 20. maja 1911. godine otvorio prvi stalni bioskop u "Rudevića kući" i na stotu godišnjicu je u Banjaluci u znak zahvalnosti dobio tablu sa svojim imenom. Njenom otkrivanju prisustovao je i njegov unuk i praunuku iz Izraela Dan i Uri Blau.
"Gospodin Moric je otvorio prvi stalni bioskop, ali je vrlo kratko je bio njegov vlasnik. Osim bioskopa bio je vlasnik i draguljarnice u Gospodskoj ulici, koja je nastradala u požaru za koji se ne zna da li je bio podmetnut. Zato je prodao bioskop poslije samo dva mjeseca Mađaru Ignacu Fauvelteru, kojeg je opet naslijedio Simon Hecler i držao negdje do kraja Prvog svjetskog rata pod nazivom "Edison bioskop". Vlasnici su se mijenjali vrlo brzo jer to izgleda nije bio neki posebno unosan posao. Motivi svih ovih ljudi bili su vezani isključivo za profit, a nikako umjetnost".
Prema njegovim riječima, osim pomenute "erotike", teško je pronaći podatke o reportoaru tadašnjeg banjalučkog bioskopa.
"Robert Miler je bio austrijski Jevrejin i snimao je 1914.godine prve poznate kadrove Banjaluke ali i drugih gradova u BiH. Interesantno je da se u tom filmu koji je naručen za potrebe Zemaljske vlade u Sarajevu ne nalazi ni jedan kadar koji prikazuje neki od srpskih manastira ili crkava jer tadašnja Austro-Ugarska nije imala interes da promoviše kulturne vrijednosti Srba u BiH zbog sarajevskog atentata".
"Karlo Đeri je vjerovatno snimio čuveni film o Trapistima, koji je sačuvan, ali o autoru koji je izvjestan period radio u Banjaluci kao fotograf nema praktično nikakvih podataka, sve se može posmatrati fragmentarno".
"Špiro Bocarić je takođe veoma značajan za istoriju filma u Banjaluci, snimio je kratke etnografske zabilješke koje su poslije Drugog svjetskog rata smontirane u film o Vrbaskoj banovini. U tom filmu se najprije vidi glavni gradski most, između centra grada i današnjeg naselja Obilićevo (Mejdan), potom zgrada Banskog dvora, saborna crkva, statue ispred nekadašnje Hipotekarne banke (ili bivšeg SDK), a dobar dio samog početka ovog celuloidnog dragulja odnosi se na naselje Srpske Toplice (bivši Gornji Šeher)..."
"Ne postoje sačuvani podaci o reportoaru prvog banjalučkog bioskopa, ali se rekonstrukcija može napraviti na osnovu podataka o repertoaru drugih tadašnjih bioskopa jer svi filmovi tog doba do nas dolazili sa prostora Hrvatske, koja se u tom periodu počela formirati kao distributerski centar, što će ostati sve do početka Drugog svjetskog rata . Sigurno je jedino da je to bio tipičan repertoar tadašnjih stalnih bioskopa i putujućih kinematografa - kratki filmovi, komični žurnali, filmski žurnali 'Patea' i 'Gaumona' koji su prikazivali neka razna malo područja, prirodne ljepote i slične".
Ispostavilo se da je za određene vremenske periode poslije odlaska Austro-Ugarske teže rekonstruisati istoriju filma ovog područja, posebno u doba Kraljevine SHS, pa i kasnije.
"Do 1930. godine postoje samo oskudni, fragmentarni podaci koji nam pomažu u istraživanjima istorije filma, prvenstveno zbog nepostojanja stalne dnevne štampe, ali stvariće se promijeniti tek sa pokretanjem 'Vrbaskih novina' koji počinju redovno reklamiranje kino repertoara. Do tada, zna se da su prikazivani filmovi Frica Langa ("Nibelunzi"), ali i određeni obrazovni filmovi za edukaciju stanovništva..."
Uprkos nedostatku materijala za rekonstrukciju, Dujaković je naglasio da je do početka Drugog svjetskog rata u Banjaluci snimala čak petorica filmskih snimatelja, što je bilo izuzetno u odnosu na Sarajevo, koji je i tada kao i sada bilo Administrativni centar Bosne i Hercegovine.
"Prvi od njih bio Robert Miler, Austro - Ugarski snimatelj a ostali, kao što su Karlo Đeri, Špiro Bocarić, Aleksandar Bojko i Avgusto Dekaris su u kraćem ili dužem vremenskom periodu živjeli u Banjaluci. Posebno obimna filmska snimanja Banjaluke uradio je Franjo Ledić, rođeni Dervenćanin, 1935. i 1936.godine, o čemu su sačuvani brojni podaci i filmski materijali koji se čuvaju u Jugoslovenskoj i Hrvatskoj kinoteci".
Ipak po Dujakovićevom mišljenju, vjerovatno najinteresantni, ali i najzapostavljeniji "filmadžija" između dva rata u Banjaluci bio je Aleksandar Bojko.
"Ne postoji nikakvo obilježje s njegovim imenim iako je Bojko snimio prve kadrove Banjaluke u koloru (pored vjerovatno i Avgusta Dekarisa koji je snimao na filmskom formatu 16mm). Imao je i nesrećnu sudbinu jer je bio domobranski oficir tokom Drugog svjetskog rata. Gledao sam njegove filmske materijale, koji su fenomenalni, posebno oni koji se čuvaju u Arhivu Republike Srpske, jer nisam imao priliku ranije da gledam Banjaluku tokom perioda okupacije odnosno Nezavisne države Hrvatske. Poslije rata je imao velikih problema, posebno poslije 60-tih godina. Presuđeno mu je za saradnju sa okupatorom i teretio se za mnogo šta. Vjerujem da je rezultat presude osiguran značajnim dijelom i lažnim svjedočenjima. Možda bi neka opsežna analiza donijela istinite zaključke da li je i u kojoj mjeri bio kolaboracionista. Nesporno je jedino da je bio jako značajan za film u Banjaluci i Republici Srpskoj, vjerovatno i BiH zato što su njegovi materijali i dalje neprocjenjivi za ove prostore".
Potom je poslije dokumentarističkog filma, priča skrenula ka igranom...
"Na prostoru BiH nema podata o organizovanoj filmskoj igranoj produkciji za period do 1945.godine. Postojale su neke producentske kuće koje su uglavnom bavile filmskom distribucijom, a čak je izlazio i jedna filmski časopis u tom periodu. Potpuno drugačija situacija bila je u komšiluku, zna se da je 'Karađorđe' snimljen 1911. godine u Srbiji , nešto kasnije 1917. godine 'Brcko' u Zagrebu. Kraljevina Jugoslavija je bila prilično neuređena po pitanju kinematografije, pa je bilo vrlo rijetkih pokušaja igrane produkcije. Tek nakon oslobođenja 1945. godine počinje ozbiljnija priča vezana za 'sedmu umjetnost' u Bosni i Hercegovini, a na prostoru Jugoslavije kinematografija je svoj vrhunac dostigla tokom 'Crnog talasa' sa autorima Sašom Petrovićem, Dušanom Makavejevim, Živojinom Pavlovićem, Purišom Đorđevićem, Krstom Papićem, Želimirom Žilnikom...
"Do 1945 godine, film je ovdje bio čudo, često samo vašarska zabava. Kasno će se roditi misao o filmu kao umjetnosti, ali i sam film je često bio u koliziji sa ideologijama jer ima jednu nezgodnu osobinu - da bude subverzivan. To znači da i kad finansirate film, može da se otme kontroli - da kritikuje onog ko ga finansira. Film 'Grad' iz 1963. godine je jedini zvanični zabranjeni film u Jugoslaviji.Tadašnja vlast je u njemu prepoznala opasnost iako sad kad ga pogledate djeluje vrlo naivno. Zanimljivo je da su komunisti znali kakvi će filmovi biti snimljeni, čak i tokom 'Crnog talasa', ali su rediteljima omogućavali da rade 'problematične' filmove, pa su kasnije raznim mehanizmima, prvo ograničavali za prikazivanje, ali su na kraju oni ipak dolazili do publike. To je bio čudan oblik cenzure. Ipak, najgori oblik cenzure je kad onemogućite rediteljima da rade bilo kakav igrani film. Nešto slično imate u Republici Srpskoj! Vi ne dajete mogućnost mladim rediteljima da se kreativno izraze i to je najgora vrsta prikrivene cenzure".
Kao ilustraciju o teškoj situaciji u kinematografiji Republike Srpske Dujaković je naveo podatak da se u ostalim zemljama bivše Jugoslavije i dalje dosta snima uprkos teškoj finansijskoj situaciji.
"U Srbiji se snimaju filmovi, u Hrvatskoj takođe, u Sarajevu svake godine jedan do dva igrana filma, samo se kod nas u Banjaluci godinama ništa ne snima. Za ozbiljnu kinematografiju treba da postoje određenu uslovi, ali i svijest da na je tako nešto potrebno kod ljudi koji daju novac, jer film po efektima i finansijskoj zaradi daleko nadilazi sve druge umjetnosti. Svijest postoji kod ljudu koji su školovani za ove poslove, ali nažalost ne postoji kod ljudi koji daju novac. Oni će prije dati dva milona maraka za naplatne kućice na Auto-putu a onda još toliko da se demontiraju jer su bile pogrešno postavljene. Za taj novac se moglo napraviti četiri dugometražna igrana filma. To je naša tuga...".
Razlozi zbog čega je Banjaluka bila i ostala u zapećku filmskih dešavanja, dijelom se mogu vezati i za istorijsko nasleđe.
"U Jugoslaviji smo imali republičke centre i sve je tada bilo koncentisano u velikim gradovima, kao što je bilo i Sarajevo kao administartivno središte republike. Tako je bilo u Beogradu, Zagrebu... A zašto Banjaluka poslije posljednjeg rata nije uspjela da se nametne u ovoj vrsti umjetnosti? To je dijelom i zbog nepoznavanja i nerazumijevanje filma kao umjetnosti kod onih koji odlučuju. Iako kod nas postoji Akademija umjetnosti gdje se školuju kadrovi za film, sve ostalo ne funkcioniše, tu mislim na karike koje treba da to sve povežu, a to je produkcija na televizijama i konkursi za film koje raspisuje Vlada...sve to ne funkcioniše. Ovdje se tek dešava zakašnjela renesansa pozorišne umjetnosti, a za film će se tek pričekati, iako je film još prije devedeset godina u svijetu istisnuo pozorište kao 'glavnu' umjetnost".
DRŽAVA MORA DA FINANSIRA FILM, TAČKA
"Mnogo novca je otišlo iz Republike Srpske u Srbiju za razne koprodukcije umjesto da budu uloženi u naše mlade reditelje. Zašto ne bismo stvorili novog Emira Kusturicu? Kako to da uradimo? Samo ako pružimo šansu mladim talentovanim rediteljima. Kad je Kusturica počinjao karijeru reditelja u Jugoslaviji snimalo se 40-tak filmova godišnje i imao je mogućnost da pokaže svoj talenat. Sadašnji mladi reditelji nemaju tu mogućnost, iako neki od njih dobiju desetak međunarodnih nagrada. Tu se stvari moraju mijenjati, film je skupa igračka i država mora da finansira film. Tačka".
Osim profesorskog poziva, Dujaković je i jedan od najzaslužnijih za obnavljanje Festivala animiranog filma u Banjaluci, koji je ove godine održan po osmi put.
"Međunarodni festival smo radili sa budžetom nešto većim od 18 hiljada KM. Kad nam dođu gosti iz inostranstva bukvalno nam se smiju kad čuju taj podatak. Ne mogu da vjeruju da mi uspijemo da prikažemo 150 veoma kvalitetnih filmova i sve to organizujemo za taj novac. Kao i mnoge druge stvari u našem društvu, sve je zasnovano na entuzijazmu nekoliko ljudi", zaključio je on.