1.100 knjiga, mahom starih i rijetkih
U administrativnom sjedištu Eparhije zvorničko-tuzlanske u Bijeljini nalazi se fond eparhijskog Arhiva i Biblioteke koji sadrži 1.100 knjiga, mahom starih i rijetkih, a podijeljen je na dva dijela - srbulje, knjige pisane i štampane srpskoslovenskim jezikom, i ruskoslovenske knjige.
STARI ČASOPISI, SERIJSKE PUBLIKACIJE, IZDANJA NA RUSKOSLOVENSKOM...
"U fondu srbulja nalazi se 19 knjiga starog srpskog štamparstva, pet rukopisa i četiri rukopisna fragmenta, a fond je datiran u period od 15. do 17. vijeka", precizira za Srnu đakon Branislav Nedić iz Arhiva Eparhije zvorničko-tuzlanske.
On ističe da se u ovom fondu nalaze veoma rijetki primjerci, poput prve srpske štampane knjige "Oktoih prvoglasnik" (štampan na Cetinju 1494. godine u štampariji Crnojevića), zatim "Goraždanski služabnik" (štampan 1519/20. godine), kao i mnoga izdanja štampara među kojim su Božidar i Vićenco Vuković, te Jerolim Zagurović.
"Fond ruskoslovenske knjige sadrži mnoga moskovska, kijevska i srpska izdanja štampana na ruskoslovenskom jeziku, a datira od sredine 17. do kraja 19. vijeka", kaže Nedić.
U fondu starih serijskih publikacija nalazi se 4.500 primjeraka časopisa koji su izlazili u drugoj polovini 19. i početkom 20. vijeka. Tu su časopisi poput "Dabrobosankog istočnika", "Bosanske vile", "Kalendara Bošnjak", "Glasnika Zemaljske vlade" i "Glasnika Zemaljskog muzeja".
Fondovi eparhijskog Arhiva datiraju od druge polovine 19. vijeka. Podijeljeni su na zbirke starih matičnih i administrativnih knjiga eparhijske uprave i parohija Eparhije zvorničko-tuzlanske, te dokumente eparhijske uprave, Crkvenog suda i crkvenih opština i starih fotografija.
DOKUMENTI O PRAVOSLAVNOM STANOVIŠTVU I PORIJEKLU PORODICA
Jedan od najvažnijih fondova Arhiva jeste fond arhivskih knjiga.
"Ovaj fond formiran je od matičnih knjiga, domovnika i drugih registara iz parohija i manastira Eparhije zvorničko-tuzlanske, koje su nakon austrougarske okupacije imale obavezu vođenja crkvene administracije. Tu su i djelovodni protokoli i registri mitropolita i episkopa zvorničko-tuzlanskih, Eparhijskog crkvenog suda i upravnih tijela", objašnjava Nedić.
U ovom fondu, među mnogim knjigama iz parohija i crkvenih opština Eparhije zvorničko-tuzlanske, najstarije su matične knjige rođenih, vjenčanih i umrlih iz Tuzle koje datiraju od 1862. godine.
"Značajni su svakako i domovnici (popisi pravoslavnih domaćinstava i njihovih članova u okviru jedne parohije) koji obuhvataju vremenski period druge polovine 19. i čitav 20. vijek i daju nam dragocjene podatake, uglavnom izgubljene iz pamćenja mnogih porodica, a autentično svjedoče o njihovom porodičnom porijeklu", navodi Nedić za Srnu.
Urudžbeni zapisnici, protokoli i registri eparhijske uprave, parohija i crkvenog suda predstavljaju izvore prvog reda i imaju veliki istorijski značaj budući da pružaju uvid u crkveni život Eparhije, kao i demografsku i socijalnu sliku njenog stanovništva.
"Možemo sa ponosom istaći da je ova zbirka veoma aktuelna i da eparhijski Arhiv svakodnevno posjećuje veliki broj naučnih radnika, kao i mnogi drugi mladi ljudi koji istražuju svoje porijeklo i kretanje njihovih porodica u prošlosti", kaže Nedić.
Arhivsku građu čine lični i porodični fondovi i zbirke, kao što je zbirka Petra N. Jovanovića, tuzlanskog sveštenika i dugogodišnjeg člana Eparhijskog crkvenog suda, koji je godinama sakupljao i u nasljeđe ostavio dragocjene spise o istoriji Eparhije i njenih parohija i manastira.
Tu je i fond Nikifora Todića, uglednog tuzlanskog pravnika, koji je kao gimnazijalac zajedno sa mnogim mladim Tuzlacima bio osuđen nakon Sarajevskog atentata 1914. godine.
STARE FOTOGRAFIJE SVJEDOČE O DUŠTVENOM I SOCIJALNOM STANJU STANOVIŠTVA
Kroz fond starih fotografija od 19. do 20. vijeka moguće je pratiti mnoge važne događaje iz života Eparhije i parohija, kao što su posjete patrijaraha i drugih značajnih ličnosti, arhijerejska bogosluženja, slave parohijskih hramova i manastira i drugi važni događaji iz života crkve.
Sadržaj cjelokupne arhivske građe koja se čuva u ovom arhivu je od velikog kulturnog, nacionalnog, duhovnog i istorijskog značaja, budući da svjedoči o prošlosti Eparhije.
"Uvidom u građu možemo se upoznati o društvenom i socijalnom stanju naroda pred i tokom austrougarske okupacije i njegovoj borbi za očuvanje nacionalne i duhovne svjesti. Značajan dio parohijskih arhiva stradao je tokom Drugog svjetskog rata, budući da je Eparhija zvorničko-tuzlanska ulazila u sastav takozvane Nezavisne Države Hrvatske.
Tada su sistematski uništavana i pljačkana kulturna dobra, bogoslužbene knjige, biblioteke, pa samim tim i arhivska građa mnogih pravoslavnih hramova i manastira Eparhije zvorničko-tuzlanske", napominje Nedić.
NAKON DRUGOG SVJETSKOG RATA, NOVE VLASTI ODUZELE MATIČNE KNJIGE
Završetak rata i uspostavljanje nove vlasti imao je uticaj na očuvanje arhivske građe Eparhije zvorničko-tuzlanske. Tokom rata, sjedište episkopa u Tuzli (gdje je bila i arhiva) nije bilo rušeno i paljeno, ali je po oslobađanju grada episkopska rezidencija nacionalizovana, da bi tek 1961. godine bila vraćena Eparhiji.
Matične knjige mnogih parohija nakon Drugog svjetskog rata su oduzete i mnoge od njih do današnjeg dana nisu vraćene.
U predvečerje građanskog rata, napominje đakon Branislav Nedić, arhivska građa sa cjelokupnim inventarom episkopske rezidencije evakuisana je iz Tuzle na teritoriju Republike Srbije.
DIGITALIZACIJA ZA SIGURNIJE KORIŠTENJE ISTORIJSKOG BOGATSTVA
Zbog početka ratnih dejstava u Tuzli 1992. godine izmješteno je sjedište Eparhije u Bijeljinu, gdje je kasnije donesena i arhivska građa. Godine rata i period poslijeratnog oporavka Eparhije uticali su na to da se projektu zaštite, obrade i evidentiranju građe, pristupilo tek u periodu od 2006. do 2010. godine.
"Složeni proces obrade arhivske građe vođen je pod stručnim rukovodstvom i nadzorom gospodina Zorana Đorđevića iz Arhiva grada Beograda. U tom periodu građa je identifikovana i pohranjena u arhivske košuljice i kutije, a pored toga urađen je i analitički inventar fonda Parohijskog zdanja u Puračiću", objašnjava Nedić.
U periodu između 2013. i 2018. godine urađen je sumarni popis arhivske građe. Prateći savremene standarde i kretanja u arhivistici donesena je odluka o pokretanju projekta digitalizacije arhivskih fondova.
Nabavljena informatičko-tehnička oprema za proces digitalizacije i elektronske pohrane arhivskih knjiga i dokumenata. Tehnički proces obrade i digitalizacije je zahtjevan poduhvat za koji je Arhiv Eparhije zvorničko-tuzlanske potpuno opremljen.
"Ovaj proces, osim skeniranja, podrazumijeva elektronsku obradu dokumentacije i njenu pohranu na server. Prednost digitalizacije ogleda se u mogućnosti očuvanja arhivske građe, naročito one veoma osjetljive, i njenoj dostupnosti široj javnosti", kaže Nedić.
Procesom digitalizacije obrađena je zbirka fotografija i svešteničkih dosijea, a u toku je digitalizacija arhivskih knjiga, zbog čega se već godinama unazad radi na restauraciji i konzervaciji knjižnih jedinica ovoga fonda.