Da su balkanski prostori svjedoci uticaja različitih civilizacija pokazuju brojni tragovi prošlosti, a jedan među njima su i česme na Grabu iznad banjalučkog naselja Srpske Toplice/Gornji Šeher.
Kada sa magistralnog puta Banjaluka-Jajce u pomenutom naselju skrenete prema Donjim Kolima (nakon supermarketa, u Ulicu manastira Gomionice) nedaleko uz lokalni put sa desne strane naići ćete na čuvena "dva točka", odnosnu česmu za koju postoji vjerovanje mještana da su je napravili rimski legionari.
Po tom predanju, više od hiljadu godina kasnije, Osmanlije su samo dogradile lijevu česmu, a desna je, dakle, iz doba Rima. Današnji stanovnici to dokazuju upirući prstom u kamen, koji oko desne česme jeste drugačiji i očigledno stariji.
Istoričar Zoran Pejašinović tvrdi da nauka za ovu legendu još uvijek nije našla čvrste dokaze.
"Sudeći po arhitektonskim i dekorativnim elementima, smatra se da su česme nastale najvjerovatnije krajem 16. vijeka (desna) i početkom 17. vijeka (lijeva). Dugo se iznad česmi nalazila kamena ploča sa tarihom (natpis), na kome se prije jednog vijeka mogla iščitati samo godina kada je obavljana temeljna popravka česmi; riječ je o 13. vijeku hidžretske ere, dakle, o 18/19. vijeku po hrišćanskom kalendaru", smatra Pejašinović.
Prema njegovim riječima, Grab je vijekovima bio posljednja tačka na putu preko Manjače za Mrkonjić Grad, Jajce i, dalje, ka Jadranu, a da su tek Austrougari napravili put kroz kanjon Vrbasa.
"Po čuvenoj Pojtingerovoj karti, trasom preko Zmijanja išao je i tzv. Put soli od Salone kod današnjeg Splita, do Servicijuma na Savi (današnja Gradiška), gdje su Rimljani imali bazu riječne flote. Ovaj put, dug oko 250 km (167 milja) se upravo negdje kod današnje Banjaluke spuštao do Vrbasa, te nastavljao preko Lijevča do Save", istakao je Pejašinović.
Muzejski savjetnik-arheolog doc. dr Ivana Pandžić za Mondo je podsjetila kako je područje Harem Grabske (Hadži Begzade) džamije sa česmama na Grabu proglašeno nacionalnim spomenikom BiH još 2003. godine.
"Ono po čemu se ove česme izdvajaju jeste i po načinu dovođenja vode sa izvora, koji su od česme udaljeni oko 4 kilometra i dovodi se izgrađenim zasvođenim zidanim kanalima koji su visine oko 1,4 metra što je omogućavalo ulazak čovjeka u kanale i njihov eventulni popravak. Godine 1989. Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Banjaluke izvršio je sanaciju česmi. Izvršeno je čišćenje kamenih površina, zamjena oštećenih dijelova, fugiranja, zaštita od vlage, i čišćenje od vegetacije, kao i čišćenje kanala", istakla je ona.
Česme i njihov okolni dio na Grabu danas uglavnom održavaju mještani, a da se radi o istorijski interesantnom lokalitetu svjedoči i filmski zapis, načinjen 1937. godine, koji je do sada bio gotovo nepoznat.
(Mondo)