Banjaluka je nadaleko poznata po svojim alejama, a poseban pečat gradu daju drvoredi lipe i kestena, posebno oni duž glavne gradske ulice gdje se nalaze i mnoge vile izgrađene u austrougarskom periodu.
Ambijentalna cjelina dijelova ulica Kralja Petra I Karađorđevića i Mladena Stojanovića (nekada Carski drum) prije tri godine proglašena je za nacionalni spomenik BiH, a obuhvata deset vila sa dvorištima i dva objekta u ulici Petra Kočića, dok se sa jugoistočne strane nalazi rekonstruisani objekat nekadašnje evangelističke crkve, te zgrada Male stanice "Kraljev drum" sa pripadajućom parcelom.
Sjeverni dio Carskog druma predstavljao je reprezantivan ulaz u grad. Krajem 19. vijeka, taj prostor je formiran kao stambena cjelina sačinjena od niza luksuznih vila, pretežno u stilu neobaroka i neoromantizma, sa raskošnom plastikom na fasadama.
Prve vile duž nekadašnjeg Carskog druma počele su nicati u hrišćanskom dijelu grada posljednje decenije 19. vijeka, a izgrađene su uglavnom za industrijalce i visokopozicionirane činovnike austrougarske vlasti u Banjaluci kao jednog od okružnih centara u BiH.
Vila Ide Mihanović upisana je u zemljišne knjige najranije, 1893. godine; objekat Fridriha Klumera (Friedrich Klummer) izgrađen je 1896, a nešto kasnije, 1898. godine, izgrađeno je nekoliko novih reprezentativnih objekata u tom naselju: vile Johana Drobila, Zanfe Milić, Ksenofona Cita (Zitt, srušena), i generala Vilhelma Štokmana (Wilhelm Stockmann); vila sveštenika Antona Ćurčića evidentirana je u zemljišnim knjigama 1899. godine (danas se u objektu nalazi zaostavština akademika Vlade Miloševića kome je objekat nakon Drugog svjetskog rata dodijeljen na korišćenje).
POGLEDAJTE FOTOGALERIJU VILA
Uz Carski drum zasađeni su drvoredi koji su u današnjoj slici grada neizostavan dio urbanog identiteta grada. Interesantan je podatak da su austrougarske vojne vlasti pod rukovodstvom generala Alfreda fon Jelsona u periodu od 1882. do 1885. godine u Banjaluci zasadile oko 17 kilometara drvoreda kestena i lipe donesenih sa Kozare, i to najprije u Vrbas-aleji (danas Aleja Svetog Save) koja je povezivala nekadašnju kasarnu "Vrbas" (danas studentski kampus), a zatim i duž Carskog druma i drugih gradskih ulica.
"Zanimljivo je da se neki tadašnji stanovnici Banjaluke nisu mirili sa ovom novinom koja je potiskivala tradicionalne jabuke, šljive, kruške i druge voćke ispred njihovih kuća, pa je Jelson morao da im zaprijeti velikim globama ili da će angažovati vojnike da čuvaju mlade sadnice", rekao nam je istoričar Zoran Pejašinović.
Prvi objekat javnog karaktera iz perioda austorugarske uprave koji je nagovijestio dalji razvoj grada je Carska kuća, odnosno Vojna komanda, u kojem je danas smješten Arhiv Republike Srpske izgrađen 1878. godine. Zatim, godinu dana kasnije izgrađena je pravoslavna crkva (u današnjoj ulici Bana Milosavljevića – preko puta Narodnog pozorišta Republike Srpske), dok je Srpska škola napravljena 1907. godine.
Snježana i Dragan Vicić, autori knjige "Pozdrav iz Banjaluke", navode da austrougarska uprava nije mijenjala stare urbane strukture grada, nego je stavljala akcenat na izgradnju uz Carski drum i slobodne površine.
"Izgradnjom vila i sadnjom drveća, Carski drum postaje aleja osmišljena po uzoru na slične saobraćajnice u drugim evropskim gradovima. Reprezentativne vile dočarane su u noćnom ambijentu korišćenjem sivo-plavog kartona i crtanjem blijedog mjeseca", navode autori navedene knjige.
Glavna banjalučka saobraćajnica i raskošne vile iz austrougarskog perioda često su bile motiv tadašnjih fotografija i razglednica koje se u posljednje vrijeme mogu pronaći na arhivskim sajtovima, ali i društvenim mrežama.
Jedan od izdavača razglednica je Johan Patzelt koji je došao iz Karlovca u Banjaluku osamdesetih godina 19. vijeka i otvorio prvi foto-atelje u gradu.
POGLEDAJTE VILE KAKO SU NEKAD IZGLEDALE
"Zahvaljujući dobrom poznavanju tehnike snimanja i izrade fotografije, ostavio je neizbrisiv trag u fotografiji Banjaluke. Osim izrade portretne fotografije, snimao je i eksterijere. Za seriju snimaka prizora iz Banjaluke, dobio je 1900. godine nagradu za fotografiju na svjetskoj izložbi u Parizu", pišu autori knjige "Pozdrav iz Banjaluke".
Janko Vračar, istoričar Muzeja Republike Srpske, za Mondo je rekao da su dijelovi ulica Kralja Petra I Karađorđevića i Mladena Stojanovića jedna od najbolje očuvanih kulturno-arhitektonskih zdanja u Banjaluci, te da pojedini sadašnji građevinski zahvati nisu u skladu sa ambijentalnom cjelinom.
"Nažalost, objekti su posljednih decenija dosta ugroženi i prepušteni zubu vremena. Smatram da je to značajan spomenik iz jednog perioda koji predstavlja raskrsnicu iz prošlosti kada se prestaju graditi kuće u orijentalnom stilu, a počinju podizati moderni evropski tzv. alafranka objekti. Tada Banjaluka počinje polako da dobija svoj evropski izgled kakav će konačno poprimiti u Vrbaskoj banovini", rekao nam je Vračar.