Tokom vijek i po postojanja, dinar je svjedočio transformaciji Srbije od kneževine u kraljevinu, a "ispratio" je u istoriju tri Jugoslavije.
Na današnji dan 1873. godine, dinar je postao zvanična novčana jedinica u Srbiji. Srebrni novčići u apoenima od 50 para, jedno i dva dinara iskovani su 1875. godine. Na prednjoj stani stajao je lik kneza Milana Obrenovića. Naziv dinar izvorno je latinski, kovao se u srednjevjekovnoj Srbiji, a ovo je šest zanimljivih činjenica o srpskom dinaru.
Tokom vijek i po postojanja, dinar je svjedočio transformaciji Srbijeod kneževine u kraljevinu. Važio je za zvaničnu valutu u proširenoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, te Jugoslaviji, kao i u poslijeratnoj socijalističkoj Jugoslaviji (SFRJ) i "okrnjenoj" SRJ, sve do Državne zajednice Srbije i Crne Gore i samostalne Srbije.
Dinar u Kneževini Srbiji
Zakonom o kovanju srebrne monete 12. decembra 1873. godine, prije vijek i po, dinar je u Srbiji postao zvanična novčana jedinica. Odluku je potvrdio knez, kasnije i kralj, Milan Obrenović i uvođenjem dinara razriješen je monetarni haos nastao zbog upotrebe više od 40 vrsta tuđeg metalnog novca, među kojima su bili dukat, forinta, talir i cvancik. Bila je to posljedica petogodišnjih diplomatskih napora srpskih vlasti u vrijeme vazalne Srbije da obezbjede samostalnu monetu, čemu se Turska protivila. Narodni poslanici su tokom zasjedanja vodili polemiku o nazivu monete. Osim dinara, predlagano je ime franak, ali i domišljatiji nazivi, poput srbljaka, stoparca, stopara, petgrošića.
Od odluke do upotrebe dinara u Kneževini Srbiji
Od odluke o stvaranju monete iz 1873. do izrade prvog kovanog novca prošle su dvije godine. Prvi srebrni novčići iskovani su 1875. i na aversu, prednjoj strani novčića, imali su lik kneza Milana Obrenovića, u apoenima od 50 para, jednog i dva dinara. Prva papirna novčanica, kao simbol modernizacije, pojavila se 1876. tokom Srpsko-turskog rata. Iako praktično nije bila u upotrebi, novčanica je označila prelazak sa tradicionalnog metalnog novca na papir kao novi nosilac vrijednosti. Praktična primjena papirnog novca uslijedila je tek 1884. kada je odštampana prva novčanica od sto dinara koja je imala podlogu u zlatu.
Prve srpske i jugoslovenske novčanice sve do 1929. godine su štampane u Belgiji i Francuskoj, a jedna serija i u Sjedinjenim Državama. Od početka rada Zavoda za izradu novčanica 1929. godine sve novčanice štampaju se u zemlji. Izuzetak je serija iz 1943. godine, štampana u Londonu. Kada je Srbija postala kraljevina 1882. izdata je specijalna serija zlatnika od 10 i 20 dinara, koji su u narodu nazivani i kao "Milanovi zlatnici" ili "milandori" – po imenu kralja i francuskoj riječi za zlato.
150 godina postojanja DINARA: Kada se prvi put štampao i kako je dobio ime? Činjenice o valuti za koju smo svi vezani
Porijeklo imena
Naziv dinar izvorno je rimski i latinski. Prvobitno je u opticaju bila srebrna kovanica, koja se pojavila sredinom trećeg vijeka prije nove ere. Latinsko značenje (denarius, denari) bilo je desetica. Novac tog naziva kovan je u Rimskom carstvu narednih 500 godina, a termin je postao sinonim za novac uopšte. Termin je u nešto izmijenjenom obliku prihvaćen među Grcima, kao dinarion, a potom i među Arapima. Zlatni dinar kovan je u Damasku, počev od 696. godine, po uzoru na vizantijske zlatnike. Naziv kovanice dinar posredno se vraća na Stari kontinent sa ekspanzijom Arabljana na Mediteranu.
Upotreba dinara u srednjovjekovnoj Srbiji
Među Srbima, naziv dinar pojavljuje se 1214. godine, u vrijeme vladavine Stefana Prvovenčanog (1196–1227), prvog kralja dinastije Nemanjić. Srpski kralj Stefan Radoslav je potom u 14. vijeku naredio kovanje srebrnog i bakarnog novca, kada je naziv "dinar" sa sobom nosio ne samo ekonomske već i kulturne konotacije. Tadašnji dinar predstavljao je važno obilježje samostalnosti i državnosti srpske države u srednjem vijeku.
Brojnost, raznovrsnost i ljepota novca, shodno vrhuncu moći srednjovekovne Srbije, dolaze do izražaja u kovanju novca tokom vladavine kralja, a potom i cara, Dušana u 14. vijeku. Novac su sve do pada despotovine, 1459. godine, nastavili da kuju gotovo svi srpski vladari, i to širom teritorije srpske srednjovjekovne države, u kovnicama koje su se nalazile u blizini brojnih rudnika srebra. Neki od njih su Brskovo, Trepča i Novo Brdo.
Kratak vodič dinara kroz 20. vijek
Promjene u političkom sistemu početkom 20. vijeka i osnivanjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, donosile su i potrebu za izmjenama u monetarnom sistemu, jer su u novoj državi u upotrebi bili srpski dinar, crnogorski perper, austrougarska kruna, ali i novac savezničkih država. Uspostavljeno je jedinstveno sredstvo plaćanja, a prve novčanice Kraljevine SHS izdate su 1919. i imale su vrednost označenu u dinarima i krunama. Posljednja novčanica izdata u Kraljevini Jugoslaviji prije okupacije vrijedila je 500 dinara i nosila je datum rođenja maloljetnog kralja Petra Drugog Karađorđevića.
Tokom Drugog svjetskog rata, vlada Kraljevine Jugoslavije je emigrirala, a Narodna banka je nastavila rad na teritorijama savezničkih država. Sjedište joj je bilo u Londonu gde su izdate su novčanice koje znatno podsjećaju na američki dolar, ali nikada nisu bile u upotrebi, niti su dospjele na teritoriju Jugoslavije. Nakon Drugog svjetskog rata, država je imala nekoliko uređenja, a samim tim i novčanica. Demokratska Federativna Jugoslavija izdala je prve poslijeratne novčanice.
Od 1945. do 1992. emitovano je ukupno 12 serija novčanica za različitim motivima socijalističkog društva i partizanske borbe u Drugom svjetskom ratu.
Tokom devedesetih je nastupio period hiperinflacije, a produkcija novčanica bila je nesaglediva. Novčanica sa likom Jovana Jovanovića Zmaja tokom 1992. i 1993. godine imala je najveću nominalnu vrijednost u doba SR Jugoslavije, koja je ujedno jedna i od najvećih u istoriji svjetskih moneta.
Najnoviji dinar
Centralna banka je 2003. u novonastaloj Državnoj zajednici Srbije i Crne Gore postala Narodna banka Srbije, a jedan od prvih ciljeva bio je izdavanje novih novčanica i kovanica koje su nosile grb institucije. Novčanice su isprepletene značajnim ličnostima iz srpske istorije i kulture, dok su na kovanicama prikazani manastiri i zgrada Vlade Srbije. Širok spektar novčanica izdaje se u apoenima od 10, 20, 50, 100, 200, 500, 1.000, 2.000 i 5.000 dinara, zajedno sa kovanicama od jednog, dva, pet, 10 i 20 dinara.
BONUS VIDEO: Savo Popović, Banjalučanin koji se razumije u pare
(RTS/MONDO/N.D.)