Specijalizovana vijeća i specijalizovano tužilaštvo Kosova osnovana su prema kosovskom Ustavu i kosovskim zakonima za vrijeme vlade Ise Mustafe.
Osnovana su radi procesuiranja ratnih zločina i zločina protiv čovječnosti počinjenih tokom oružanih sukoba na Kosovu i Metohijij.
Povod za osnivanje ovih tijela bio je izveštaj Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope “Nečovječno postupanje s ljudima i nedozvoljena trgovina ljudskim organima na Kosovu" (široj javnosti poznat kao Izvještaj Dika Martija) koji je usvojen u januaru 2011. godine.
S jedne strane, ovu instituciju sa sjedištem u Hagu, čine Specijalizovana tužilaštva koja istražuju počinjene zločine, sakupljaju dokaze, ispituju svjedoke, a od zimus i osumnjičene među kojima se prošle sedmice pojavio i premijer privremenih prištinskih institucija u ostavci Ramuš Haradinaj (koji je odlučio da se pred tužilaštvom brani ćutanjem).
S druge strane su Specijalizovana vijeća, koja se popularno nazivaju "Sud za zločine OVK", koja za sada ne sude, jer se čekaju prve optužnice koje treba da podnese Specijalizovano tužilaštvo.
Specijalizovana veća i specijalizovano tužilaštvo dio su pravosudnog sistema Kosova, ali im je sjedište, radi bezbjednosti i zaštite svjedoka, izmješteno u Hag.
Portal European Western Balkans (EWB) podsjeća da je Evropska unija, na osnovu Martijevog izveštaja, u septembru 2011. osnovala Specijalnu istražnu radnu grupu, koja je u ljeto 2014. godine objavila da su dokazi, pribavljeni tokom istrage, dovoljni za podizanje optužnica, a iste godine donijeta je odluka o osnivanju specijalizovanog tijela koje će se njima baviti.
Dvije godine kasnije izabrane su sekretarka i predsjednica Specijalizovanih vijeća i specijalizovanog tužilaštva, čime je tijelo i zvanično pocelo da radi, uz finansiranje EU i partnerskih zemalja.
Skupština Kosova je u avgustu 2015. usvojila amandman na Ustav kojim se omogućuje osnivanje sudskog tijela sa specijalnom nadležnošću, a potom je uz velike poteškoće donijet leks specijalis, kasnije zamalo oboren, koji je uredio njegovo funkcionisanje, uključujući i podjelu sudija u odgovarajuće panele i uspostavljanje specijalizovanog tužilaštva, podsjeća European Western Balkans.
Taj portal ukazuje da je privremeni sporazum s državom domaćinom između Republike Kosovo i Kraljevine Holandije potpisan u januaru 2016. godine, a stupio na snagu godinu dana kasnije, čime su Specijalizovana vijeća dobila pravo da vode postupak u ovoj članici EU.
U sastavu Specijalizovanih veća nalaze se međunarodne sudije, pravni stručnjaci s najvišim kvalifikacijama u državama svog porijekla, koji moraju da budu prisutni u Hagu kada to procedura od njih zahtijeva, odnosno na poziv predsjednika suda.
Sudije postavlja šef Misije EULEKS-a po preporuci nezavisne Komisije za izbor, koja se, kako piše EWB, sastoji od dvoje međunarodnih sudija sa značajnim iskustvom iz oblasti međunarodnog krivičnog prava i jednog međunarodnog zvanicnika.
Svih 19 sudija koji su trenutno angažovani u Specijalizovanim većima dolaze iz država Evrope i Sjeverne Amerike: četvoro njih je iz Njemačke, po dvoje iz Francuske, Italije i Holandije, a prisutne su i sudije iz SAD, Kanade, Norveške i Švajcarske.
Predsjednica suda je Ekaterina Trendafilova iz Bugarske, koja je pre ovoga obavljala funkciju sudije Međunarodnog krivičnog suda.
U ekskluzivnom intervjuu za Tanjug Trendafilova je prije godinu i po dana poručila da će sud optuženima obezbijediti nepristrasno i fer suđenje, a da će procesuirati i sve one koji pokušaju da na bilo koji način ugroze bezbjednost žrtava i svedoka ili da vrše bilo koji vid pritiska na sudije.
Inače, nadležnost Specijalizovanih vijeća i specijalizovanog tužilaštva vremenski je ograničena na događaje od 1. januara 1998. do 31. decembra 2000. godine.
Pod nadležnost ovog tijela spadaju zločini koji su ili započeti ili počinjeni na Kosovu, a koje su počinili državljani, u to vrijeme, Kosova ili SRJ.
Izvještaj Savjeta Evrope iz 2011. godine posebnu pažnju usmjerio je na vađenje ljudskih organa na teritoriji Albanije, i očekuje se da će se Specijalizovana veća baviti i ovim zločinima.
Takozvani Ustav Kosova propisao je da će rad ovog tijela trajati pet godina, s mogućnošću da i prije toga bude završen, ali i da se produži ako obavještenje o završetku rada izostane.
Sud formalno funkcioniše već dvije godine, ali ne sudi. Postoji spisak od 150 advokata iz centralne Srbije, sa Kosova, Njemačke, Velike Britanije i drugih država koji su dobili licence da budu braniocu budućih optuženih, odnosno punomonćnici žrtava i da zastupaju njihova prava.
