Do kraja 18. vijeka, kompanija je postala de facto vladar velikih dijelova indijskog potkontinenta.
Moderne kompanije poput Epla, Amazona ili Gugla često se spominju kao simboli savremenog kapitalizma. Međutim, nijedna od ovih kompanija, bez obzira na njihovu ekonomsku snagu, ne može da se mjeri sa uticajem i obimom moći koju je imala Britanska istočnoindijska kompanija (East India Company).
Punim imenom "Časna Istočnoindijska kompanija", ova korporacija, osnovana prije više od četiri vijeka, bila je mnogo više od obične trgovačke kompanije - bila je sila koja je oblikovala svjetsku politiku, ekonomiju i društva na način kakav do tada nije viđen.
Osnivanje i ambicije
Britanska istočnoindijska kompanija osnovana je na današnji dan, 31. decembra 1600. godine, kada je kraljica Elizabeta I dodijelila grupi trgovaca kraljevsku povelju koja im je omogućila ekskluzivna prava na trgovinu sa Indijom i Dalekim istokom. Njena prvobitna namjena bila je jednostavna - ostvarivanje profita kroz trgovinu začinima, svilom, pamukom, indijskim tekstilom i čajem, koji su bili veoma traženi na evropskim tržištima.
Međutim, kompanija je vrlo brzo proširila svoje ambicije. U svojim ranim godinama, suočila se sa jakom konkurencijom drugih evropskih sila, kao što su Holandija i Portugal, koje su takođe pokušavale da dominiraju trgovinom u Aziji. Kroz diplomatiju, vojne saveze i ponekad otvorene sukobe, Istočnoindijska kompanija se etablirala kao ključni igrač u regionu.
Iako je kompanija počela kao trgovačka organizacija, već u prvoj polovini 18. vijeka postala je politička i vojna sila bez presedana. Njena prekretnica bila je pobjeda u bici kod Plasija 1757. godine, kada je njen vojni komandant Robert Klajv pobijedio bengalskog Navaba Siraj-ud-Daulaha. Ova pobjeda je omogućila kompaniji da uspostavi kontrolu nad Bengalom, regionom bogatim prirodnim resursima i ključnom za trgovinu.
Do kraja 18. vijeka, kompanija je postala de facto vladar velikih dijelova indijskog potkontinenta. Njeni predstavnici, poznati kao "kompanijski činovnici", često su djelovali kao regionalni guverneri, postavljajući zakone, prikupljajući poreze i upravljajući pravosudnim sistemom. Štaviše, kompanija je posedovala najveću privatnu vojsku na svijetu, sa preko 260.000 vojnika, što je više od broja vojnika u nekim tadašnjim evropskim državama.
Ekonomska eksploatacija i ljudska cijena
Istočnoindijska kompanija je koristila svoju moć da maksimalno eksploatiše resurse Indije. Uspostavila je monopol na trgovinu ključnim proizvodima poput pamuka, čaja, opijuma i začina, kontrolišući proizvodnju, distribuciju i prodaju ovih dobara. Istovremeno, lokalno stanovništvo je bilo prinuđeno da plaća visoke poreze, dok su mnogi farmeri bili primorani da uzgajaju komercijalne usjeve umjesto hrane potrebne za preživljavanje.
Jedan od najtragičnijih primjera posljedica ove eksploatacije bila je Velika glad u Bengalu (1770-1773), u kojoj je život izgubilo više od 10 miliona ljudi. Glad je djelimično uzrokovana ekstremnim vremenskim prilikama, ali su je dodatno pogoršale politike kompanije, koja je nastavila sa ubiranjem poreza i izvozom hrane čak i usred humanitarne katastrofe.
Vojna moć i kolonijalna ekspanzija
Pored ekonomskih aktivnosti, kompanija je bila glavni instrument britanske kolonijalne ekspanzije. Njena privatna vojska je korišćena ne samo za odbranu trgovačkih interesa, već i za osvajanje teritorija i gušenje pobuna. Na primjer, kompanija je igrala ključnu ulogu u širenju britanskog uticaja u jugoistočnoj Aziji, kao i u opijumskim ratovima protiv Kine u 19. vijeku.
Jedan od najpoznatijih primjera vojnih aktivnosti kompanije bio je Prvi rat za nezavisnost Indije 1857. godine, poznat i kao Indijska pobuna. Pobuna je izbila zbog nezadovoljstva lokalnog stanovništva kolonijalnim pravilima i praksama kompanije. Iako je pobuna na kraju ugušena, ona je označila kraj dominacije kompanije nad Indijom.
Kraj kompanije
Nakon pobune, britanska vlada je odlučila da preuzme direktnu kontrolu nad teritorijama kojima je upravljala kompanija. Godine 1858. kompanija je formalno raspuštena, a njene funkcije su prenete na britansku krunu. Indija je postala krunska kolonija, a era Istočnoindijske kompanije završila se nakon više od dva vijeka dominacije.
Nasljeđe Istočnoindijske kompanije i danas je predmet brojnih kontroverzi. S jedne strane, kompanija je bila pionir globalne trgovine i korporativnog upravljanja, postavljajući temelje modernom kapitalizmu. S druge strane, njene aktivnosti ostavile su duboke ožiljke u u kolonizovanim društvima, uključujući siromaštvo, nejednakost i uništavanje lokalnih kultura.
Priča o Istočnoindijskoj kompaniji nije samo istorijska činjenica - ona je i upozorenje o tome kako koncentracija ekonomske i vojne moći može imati dalekosežne posledice. U svetu u kojem korporacije sve više utiču na politiku i društvo, priča o ovoj kompaniji ostaje aktuelna kao podsjetnik na moć, pohlepu i odgovornost.
(MONDO)
