Arheološki tim Muzeja RS pokušava da rekonstruiše zagonetnu prošlost lokaliteta Prizren, smještenog na sjeverozapadnoj padini istoimenog brda, na isturenoj stjenovitoj glavici, nekoliko stotina metara iznad kanjona rijeke Sane između Vrbljana i Gornjeg Ribnika.
Uz stalni šum rijeke uokviren strmim stranama kanjona, sa Prizrena se pruža veličanstven pogled niz dolinu Sane sve do Ključa. Sudeći po arheološkim ostacima, otkrivenim prošlih godina oduvijek je privlačio ljude, a posljednjih godina redovno ga posjećuju i arheolozi Muzeja Republike Srpske.
Na vrhu litice, oslonjeni na ivice stjenovitih terasa, nalaze se ostaci zidina, dijelovi nekadašnjeg nevelikog arhitektonskog komleksa koji se sastojao iz tri uske cjeline građene krečnjakom i krečnim malterom, naslonjene na centralni stjenoviti masiv, koji se izdiže između njih.
"Predanje i lokalna tradicija kažu da se na tom mjestu nalazio grad Crne kraljice, koja ga je napustila pred turskim osvajačima, sa konjima naopako potkovanim, natovarenim ogromnim blagom. Iz čuvenog Kuripešićevog putopisa saznajemo da je lokalitet Prizren 1530. godine, kada ispod njega prolazi austrijsko poslanstvo na putu za Carigrad, u pratnji turske vojske iz ključke tvrđave, slovio kao mjesto na kome se nalazila mala napuštena tvrđavica, u ruševnom stanju", poručuju iz Muzeja Republike Srpske.
Sistematska arheološka istraživanja lokaliteta traju u kontinuitetu od 2011. godine. sprovode se u organizaciji Muzeja Republike Srpske, uz finansijsku podršku Opštine Mrkonjić Grad i Ministarstva za prosvetu i kulturu Republike Srpske.
Arheološka ekipa Muzeja Republike Srpske predvođena arheologom, muzejskim savjetnikom, Goranom Simonoviće pokušava da rekonstruiše prošlost ovog zagonetnog mjesta neobične ljepote. Neka od važnijih pitanja na koje se traže odgovori su i sljedeća: ko je, kada i u koju svrhu podigao arhitektonski kompleks na tako nepristupačnom mjestu?
Iskopavanja sprovode se već devet sezona u trajanju od po petnaestak dana godišnje. U toku njih istraženo je oko dvije trećine od ukupne upotrebljive površine lokaliteta koja iznosi oko 500 m².
Dosadašnji rezultati pokazali su da se na ovom mjestu nalaze ostaci manjeg kasnosrednjovjekovnog kompleksa, koji nije bio tvrđava. Zidovi su mu građeni na način svojstven kasnom srednjem vijeku, lomljenim i pritesanim kamenom, vezanim krečnim malterom, slaganim u neuredne hotizontalne redove sa okruglim otvorima, tragovima drvenih nosača za skele. U srednjoj cjelini kompleksa pronađen je objekat koji je imao dvoranu i podrum. U njemu su u građevinskom šutu, 2013. godine, u arheološkim sitima zablistali ukrašeni dijelovi arhitekture ovog zagonetnog kompleksa.
"Bilo je tu dijelova doprozornika ili dovratnika izrađenih od mekog pješčara, ukrašenih motivom plastične tordirane vrpce i urezanim geometrijskom motivima. Luksuzni karakter nekih od ovih nalazi, za sada upućuju na pretpostavku da bi prvobitna namjena kompleksa na Prizrenu mogla da bude rezidencijalna. U tom slučaju ličnost koja je podigla dvorčić na Prizrenu, mogla bi se tražiti među vlastelom koja je stolovala u gradu Ključu i upravljala župom Banjicom, jednom od župa Donjih Kraja, krajine srednjovjekovne Bosne. Ipak pitanja o prvobitnoj namjeni kompleksa i o onome ko ga je podigao, ostaće otvorena do kraja iskopavanja", poručuju iz Muzeja Republike Srpske.
Između više različitih slojeva zemlje koji su za više od 500 godine prekrili ruševine pronađenog objekta kao i ostale dijelova ovog kompleksa, arheolozi su uočili jedan koji se među ostalim slojevima, izdvajao svojim sadržajem i položajem. Informacije i nalazi koje je on čuvao, omogućile su istraživačima da rasvijetle jedan dio, još uvijek tajnovite prošlosti ovog mjesta.
Nalazi dijelova kasnosrednjovjekovnog oružja i tragova borbe na njimu, kasnosrednjovjekovne grnčarije, životinjskih kostiju, dijelova ručnih žrvnjeva, nalazi više mjesta gdje je pripremana hrana, nalazi kasnosrednjovjekovnih posuda od stakla, ulomaka gleđosanih zdjela, konjske opreme, piska jedne frule, pa čak i jedne udice, klinova i građevinskih okova, dijelova nadstrešnica od pruća i gline, kao i stratigrafija arheoloških slojeva na lokalitetu, počeli su da raspliću tajanstveno i zamršeno klupko priče o onome što se zbivalo prije više od pet vijekova, na ovoj vjetrovitoj litici zagledanoj u zelenu Sanu, duboko dole i plećati Dimitor ogrnut plavim horizontom, ispred sebe.
"Pred očima arheologa pojavili su se vojnici, vojna posada koja je boravila na ostacima arhitektonskog kompleksa, nakon njegovog spaljivanja i zarušavanja. Priča se odvijala dalje, oslanjajući se najviše na rezultate istraživanja, ali oslanjajući se i na saznanja istoričara, koji su se bavili prošlošću srednjovjekovne Bosne i doline Sane. Krećući se kroz nepoznato, pomažući se svim ovim činjenicama arheolozi su došli do zaključka da je kompleks najverovatnije stradao 1463. godine, prilikom prvog pada Bosne pod Turke. Nedugo poslije toga, njega zauzima vojna posada, koja zatečene ostatke kompleksa prilagođava, tačnije djelimično ih uklanja i zarušava, radi komunikacije kroz kompleks, kao i omogućavanja osmatranje drevne komunikacije koja je prolazila dolinom Sane, ispod Prizrena skretala prema istoku i nastavljala dalje prema dolini Plive", kažu iz Muzeja Republike Srpske.
Sve ukazuje na to da je osmatračnica na Prizrenu funkcionisala u okviru lanca utvrđenja i osmatračnica koje su bile dio Jajačke banovine odbrambene, strateške zone prema Turskoj carevini, formirane nakon što je Ugarska država preotela Turcima dijelove nekadašnje bosanske kraljevine. Vojna posada je, najvjerovatnije, sa lokaliteta protjerana krajem XV vijeka, nakon čega je ovo mjesto zapustjelo i prepuštenu zubu vremena.
Iz viševjekovnog sna prenuli su ga arheolozi, mada su ga mnogi pohodili u različita vremena. Da se na ovu stijenu iznad hučne i kanjonom stiješnjene Sane izlazilo i mnogo prije nego što su na njoj otpočeli graditi srednjovjekovni neimari, svjedoči nekoliko ulomaka praistorijskih lonaca. pronađenih na samom početku istraživanja, i to sasvim slučajno, na površini lokaliteta. Neobično je to, ali ovi neugledni, odbačeni parčići razbijenih posuda od pečene zemlje u trenu nas uvode u lavirinte istorije nesagledive dubine, u neko drevno vrijeme, u doba gvozdeno, negdje, u prvi milenijum prije Hrista, kada su na najvišem vrhu brda Prizrena, u nemirna vremena pripadnici nekog lokalnog ilirskog plemena, sklanjali sebe i svoje blago, pred kopljima i mačevima neprijatelja. Arheolozi su baveći se Prizrenom, opet sasvim slučajno, uz pomoć lokalnih stanovnika, na vrhu otkrili ostatke utvrđenog praistorijskog naselja, gradinskog tipa, naselja sa koga su došli oni koji su na vrhu stijene, odbacili ulomke polomljenih lonaca.
Krajem 2017. i tokom 2018. godine na lokalitetu su obavljeni konzervatorski zahvati na većem i najugroženijem dijelu otkopanih zidova kompleksa. Radove je realizovala renomirano beogradsko preduzeće KOTO, sredstvima Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske, pod nadzorom Republičkog zavoda za zaštitu kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa.
Namjera je da se ove godine istraživanje koncentriše na iskopavanje, južne cjeline, za sada najslabije istražene.
Očekuje se da sistematsko arheološko istraživanje Prizrena na Sani omogući formiranje kvalitetne, cjelovite i rijetke baze podataka, koja će predstavljati značajan doprinos u istraživanju srednjovjekovne baštine Republike Srpske i Bosne i Hercegovine. Osim toga fond pronađenih predmeta zajedno sa dokumentacijom sa iskopavanja, može da bude dobro polazište za formiranje budućeg zavičajnog muzeja Mrkonjić Grada.
"Obaveza istraživača je da se ostaci arhitektonskog kompleksa po fazama konzerviraju i po mogućnosti obnove, a pokretni nalazi kvalitetno konzerviraju i restauriraju. Nakon završetka istraživanja, slijediće izrada cjelovite monografije o lokalitetu. Naravno ona bi trebalo da prati realizaciju završne izložbe. Takođe je jedan od važnih ciljeva da se, tokom trajanja istraživanja populariše arheološko i kulturno nasljeđe i značaj brige o njemu, te edukuje lokalna zajednica, koja je pokazala veliku interesovanje za lokalitet Prizren. Zbog njegovog izuzetnog prirodnog i kulturnog potencijala ona ga je prepoznala kao jednu od važnih tačaka svoje turističke ponude Zbog svega ovoga smatramo da je Prizren na Sani lokalitet koji ima budućnost", zaključuju iz Muzeja RS.
